Στην είσοδο ακριβώς της Αραβησσού, σ’ ένα τόπο που οι περισσότεροι ακόμα και σήμερα ονομάζουν Καρσή Κιλισέ, δηλαδή η Απέναντι Εκκλησία ή οι Απέναντι Εκκλησίες, βρίσκεται ο ιερός ναός του Αγίου Ιωάννη. Κατά τη μαρτυρία μάλιστα του Γιάννη Σταματιάδη, (Κέντρο Ιστορίας Δήμου Συκεών, Φ.12, α/α: 19), «… είναι λαξευμένος στη δυτική πλευρά του χωριού, στην άκρη του ελληνικού μαχαλά που έφερε το όνομα Ντερέν μαχλέ, λίγο πιο έξω, σε μια παρακαμπτήριο της δημοσίας οδού… ενώ ο άλλος ελληνικός μαχαλάς, που ήτανε και πολυπληθέστερος, λεγότανε Γιοχαρί μαχλέ». 
Λαξευμένος, λοιπόν, σ’ έναν «διαλεχτό» πυραμιδοειδή βράχο, ανάμεσα σε εκατοντάδες άλλους, δεσπόζει με τον καλοσχηματισμένο όγκο του που τον κάμει ξεχωριστό από μια πλειάδα παρόμοιων άλλων, και ίσως το πλέον αξιοθέατο όλης της περιοχής. Ναό τον οποίο χρησιμοποιούσε το ντόπιο χριστιανικό στοιχείο ίσαμε τους χρόνους της ανταλλαγής. (Jerphanion, 1936: 3)

 

Καρσή Κιλισσέ 
Ναοδομικά χαρακτηριστικά…

Βεβαίως όταν μιλάμε ή αναφερόμαστε σε ναοδομικά χαρακτηριστικά, ή για το υπάρχον «κτίσμα», μάλλον ο λόγος μας έχει στοιχεία περισσής υπερβολής. Πράγμα που εξηγήσαμε εμπεριστατωμένα μιας και αφ’ ενός μεν κτίσμα, υπό τη γνωστή αντίληψη, δεν υπάρχει, αλλά και εκκλησιά, με την ή τις μορφές που γνωρίζουμε δεν υφίσταται.

Είμαστε όμως υποχρεωμένοι να χρησιμοποιήσουμε αυτούς τους όρους, μιας και ο υπό έρευνα χώρος απετέλεσε πραγματικά ευκτήριο οίκο για μεγάλο χρονικό διάστημα, αφιερωμένο μάλιστα στη μνήμη του Αγίου Ιωάννη του Προδρόμου. Έτσι λοιπόν έχουμε:

Α- Γενικά χαρακτηριστικά

1-Πρόκειται περί ενός «καλοσχεδιασμένου» κωνικού λόφου, τέλειας

   συμμετρίας και μικρών σχετικά διαστάσεων, ανάμεσα σε μια πληθώρα

   άλλων μικρότερων ή και μεγαλύτερων, αλλά παντελώς ακανόνιστων.

2-Ο όγκος αυτός μετατράπηκε σε ευκτήριο οίκο στον τύπο του ελεύθερου  

   σταυρού.[1]

3-Οι διαστάσεις του συγκεκριμένου όγκου-λόφου, ο οποίος χρησιμοποιήθηκε

   για τη σχετική λάξευση και μετατροπή του σε εκκλησιαστικό χώρο, κατά

   προσέγγιση είναι:

   Πρόσοψη, στην τελική της μορφή: 12 μ. πλάτος και ύψους: 10 μ. και

   μήκους 13-14 μ. (περίπου)

4-Υπάρχει εμφανέστατη και καλά διατηρημένη λαξευτή μετώπη έξι θέσεων-

   μερών διαστάσεων πλάτους 5.5 μ. και ύψους 1.7 μ.

   Μια σύνθεση ανάγλυφων αψίδων με ψευτοκίονες επηρεασμένη μάλλον    

από   την υπάρχουσα παράδοση και την τεχνοτροπία της ανατολής[2].

5-Διαθέτει επίσης:

μια είσοδο η οποία μετά τις συντηρητικές επεμβάσεις και αποκαταστάσεις

των αρχαιολογικών υπηρεσιών είναι διαστάσεων: 2 μ. ύψους και πλάτους 0.90 εκ.

Μια οπή στην πρόσοψη η οποία μεταμορφώθηκε- μετατράπηκε σε  

(α)καλαίσθητο παράθυρο.

6-Αύλειο χώρο σε αρίστη κατάσταση (σήμερα).

Β- Ιδιαίτερα χαρακτηριστικά

Πρόκειται περί ενός διωρόφου κτιρίου, συνδεόμενων των ορόφων δια εσωτερικής στρογγυλής σιδερένιας κλίμακας, σήμερα...

Δηλαδή πρόκειται περί μιας εκκλησιάς η οποία έχει δυο επάλληλους, τοποθετούμενους τον ένα πάνω στο άλλο, χώρους, περίπου του αυτού σχήματος.

1-Και για μεν τον πρώτο-ισόγειο χώρο το μόνο που μπορούμε να πούμε είναι πως διατηρείται μεν, αλλά δεν έχει τίποτε το αξιοπρόσεκτο, εκτός του Ιερού Βήματος.   Που είναι κατά τέτοιο τρόπο λαξευμένος ώστε η φωνή του ιερέα ή οποιαδήποτε φωνή να αντηχεί γεμίζοντας τον χώρο όσο χαμηλή κι αν είναι[3].

Βεβαίως οι τοιχογραφίες, που έχουν πλήρως καταστραφεί, σύμφωνα με τις ελάχιστες βιβλιογραφικές αναφορές ήταν παρμένες από κείμενα του Ευαγγελίου.

Σήμερα το μόνο που μπορεί κανείς να διακρίνει είναι διάσπαρτα θέματα γραμμικά, γεωμετρικά σχήματα, αποτέλεσμα των τεμνομένων γραμμών, σταυροί, παραδείσια ζώα κλπ.

Επίσης διατηρείται ακόμα μια αψίδα σε σχήμα σταυρού, ενώ ο κεντρικός της τρούλος έχει καταρρεύσει. Με εμφανή τα σημάδια της ανθρώπινης επέμβασης στο διάβα του χρόνου, ιδιαίτερα μάλιστα στους πλευρικούς τοίχους…

2-Τουναντίον ο επάνω χώρος είναι σε ορθογώνιο σχήμα με κυλινδρικό θόλο, και τοιχώματα   διακοσμημένα με τυφλές αψιδοστοιχίες, διατηρούμενος μάλιστα σε αρίστη κατάσταση.

         Αναλυτικότερα:

Αποτελείται από έναν θόλο (σχήμα βαρελιού) με μια αψίδα λαξεμένη στον ανατολικό τοίχο. Η αψίδα περιλαμβάνει τρεις κόγχες διαφόρων μεγεθών, η μεγαλύτερη των οποίων έχει διατάσεις 75 εκ. ύψος και 45 εκ. πλάτος και στη βάση της μια τοιχογραφία της Θεοτόκου από την οποία σώζεται μόνο ένα αχνό περίγραμμα. Το Ιερό βρίσκεται ανάμεσα σε δυο μικρές στοές…

Κάθε υπάρχον τοίχωμα, βόρειο-νότιο-δυτικό, περιλαμβάνει μια μεγάλη αψίδα που φέρει καμπύλη κυκλικού τόξου και δυο πιο στενές αψίδες. Οι τελευταίες, μάλιστα, τοποθετημένες πάντα στα δεξιά των άλλων, δεν είναι αντικριστές στα πλευρικά τοιχώματα.

Επίσης, οι μεγάλες αψίδες αφ’ ενός, και τα ζευγάρια των μικρών αψίδων από την άλλη, είναι πλαισιωμένες από ορθογώνια πεδία λαξευμένα με απλές κυματιστές μπορντούρες, μοναδικό ανάγλυφο στοιχείο του χώρου[4]. Με τις αντίστοιχες αψίδες στο τοίχωμα του βάθους να είναι σαφώς σε κατώτερο ύψος…

3-Στο κάτω επίπεδο μεταξύ των άλλων υπήρξε αποθηκευτικός χώρος (κελάρι), αλλά και η τελευταία κατοικία αρκετών μοναχών που διακόνησαν το ναό στο διάβα του χρόνου.

Γ- Σημαντικά - αξιοπρόσεκτα χαρακτηριστικά

Σπανιότατη και ίσως μοναδική είναι η απεικόνιση του δαίμονα, από τον άγνωστο αγιογράφο, άσπρο με φτερά και ευμεγέθη κόκκινο φαλλό.

Δ- Λοιπά στοιχεία…

-Στον περιβάλλοντα χώρο και συγκεκριμένα στο βόρειο άκρο του ναού, σχεδόν κολλητά, υπήρχε αγίασμα που θεωρείτο θαυματουργό. Ιδιαίτερα μάλιστα προσέτρεχαν την ημέρα της εορτής του αγίου ασθενείς απ’ όλα τα μέρη της μείζονος περιοχής, ευελπιστώντας για την ίασή τους.

-Στην είσοδο του αύλειου χώρου, δυτική πλευρά, την παλιότερη εποχή, υπήρχε τάφος κάποιου ιερέως[5]. Ιδιαίτερα, πάντως, η τελευταία πληροφορία δεν μπορεί να επιβεβαιωθεί, μιας και δεν έχει καταγραφεί από κανένα ερευνητή.

Να σημειώσουμε, όμως, πως συνήθης πρακτική σε όλες τις μονές τις Καππαδοκίας ήταν οι υπηρετούντες κληρικοί να θάβονται εντός του ναού είτε σε εγκάρσιους τάφους στους τοίχους, είτε στο πάτωμα, κάτι που μαρτυρείται και σήμερα από τα υπάρχοντα σημάδια.   

---

[1] Η Catherine Jolivet – Levy, ό.π. σ. 166 ισχυρίζεται πως «η κάτω εκκλησιά έχει μορφή σταυρός σε τετράγωνο».

[2] Στα υψίπεδα της Καππαδοκίας σε διάφορα σημεία υπάρχουν τέτοια δείγματα διαφόρων μάλιστα εποχών. Από τα χιττιτικά βράχινα ανάγλυφα θρησκευτικών σκηνών, έως των ανάγλυφων προσόψεων των ελληνιστικών τάφων της Λυκίας στη νοτιοδυτική Μ. Ασία…τα ιρανικά αντίστοιχα ανάγλυφα στους βράχους, οι ανάγλυφες μνημειακές προσόψεις των παρθικών και σασσανιδικών ανακτόρων στο Ασσούρ της Μεσοποταμίας…

[3] Δημήτριος Πλουμίδης, ό.π. σελ. 350

[4] GULLAUME DE JERHANION, ό.π. σελ. 12

[5] Μαρτυρία Γιάννη Σταματιάδη, ό.π.. Σύμφωνα, επίσης, με την πληροφορία του Καισαρίδη Γεωργίου Κ.Μ.Σ. 29-12-52 (καταγραφέας Ιωακειμίδης Αλ) «Ήταν θαμμένος κάποιος άγιος, διότι οι μανάδες φέρνανε τα άρρωστα παιδιά τους και “τα σέρνανε” πάνω στο τάφο του».

Να σημειώσουμε πως τούτη η πρακτική ήτανε συνηθισμένη σχεδόν σε όλο τον χώρο της Καππαδοκίας.

 

Πίνακας τοιχογραφιών
της εκκλησιάς Καρσή Κιλισσέ, Αγίου Ιωάννη, της Γκιούλ Σεχίρ

1-7: Οι Δίκαιοι, προφήτες, 8: Ο Άγιος Τρύφων, 9: Η Αποκαθήλωση
10: Ηγέρθη, ουκ έστιν ώδε, 11: Η εις Άδου κάθοδος, 12: Αναμονή έξωθεν του Παραδείσου, 13: Η Βάπτιση του Κυρίου, 14: Η προδοσία, 15: Ο Μυστικός Δείπνος
16: Η Κοίμηση της Θεοτόκου, 17: Οι τρεις παίδες εν καμίνω, 18: Οι Άγιοι Θεόδωρος και Γεώργιος, 19: Η εκδίωξη των αρχιερέων, 20: Ο ζυγός της δικαιοσύνης, 21: Οι Δωρητές , 22: Η Αγία Παρασκευή 23: Η Αγία Κυριακή, 24: Οι Άγιοι Κωνσταντίνος και Ελένη, 25: Ο Άγιος Προκόπιος, 26: Ο Άγιος Δημήτριος, 27: Ο Άγιος Γεώργιος
28: Ο Άγιος Αρτέμιος, 29: κατεστραμμένη, 30: Ο Αρχάγγελος Γαβριήλ (Ευαγγελισμός), 31: Η Παναγία (Ευαγγελισμός), 32: Άγιος Βάκχος 33:Ο Άγος Σέργιος
34: Ο Αρχάγγελος Γαβριήλ 35: Ο Αρχάγγελος Μιχαήλ, 36: Ο Όσιος Εφραίμ, 37: Ο Όσιος Αρσένιος, 38: κατεστραμμένη, 39: Ο όσιος Σάββας 40: Ο Πρωτομάρτυρας Στέφανος, 41: Ο Όσιος Ρωμανός, 42: Ο Άγιος Θαλελέος (;), 43: Οι Άγιοι Ιωάννης ο Χρυσόστομος, Νικόλαος, Γρηγόριος της Νύσσης, 44: Ο Άγιος Αμφιλόχιος, 45: Ο Άγιος Κοσμάς, 46: Ο Άγιος Δαμιανός, 47: Ο Άγιος Παντελεήμων

 

Καρσή Κιλισσέ…Οι προφήτες

Από τις πλέον σημαντικές παραστάσεις του ναού είναι αυτή των προφητών, που βρίσκονται στη κορυφή της αψίδας μπροστά από το Ιερό. 
Πρόκειται για μια σύνθεση που απεικονίζει μέσα σε φόντο από ομόκεντρους κύκλους –αλυσίδα από αλληλοσυνδεόμενα μενταγιόν-, επτά προφήτες που είναι οι: Δαβίδ, Σολομών, Ηλίας, Ενώχ, Ησαΐας, Ιεζεκιήλ, Μανασής.
Ο καλλιτέχνης παίζει με τα χρώματα, δίδοντας σε κάθε προφήτη διαφορετικό χρωματισμό, δημιουργώντας έτσι μια καλαίσθητη αντίθεση με το γενικό πλαίσιο που είναι τοποθετημένοι, δηλαδή τον ουρανό με το σκούρο του χρώμα διακοσμημένο με αστέρια και διάφορα σχέδια…
Από το σύνολο των προσώπων- προφητών οι δυο πρώτες απεικονίσεις είναι οι πλέον εξαιρετικές, ενδεδυμένες με λαμπρά ενδύματα και διακοσμημένα στέμματα και πρόκειται για τους Δαβίδ και Σολομώντα.
Παρατήρηση
Οι δυο πρώτοι ίσως τονίζουν τη βασιλική γενιά του Κυρίου.

 

Η αποκαθήλωσις
(ΑΤΟΚΑΘΗ..θCI)

Δυστυχώς, τούτη η τοιχογραφία έχει υποστεί μεγάλες φθορές, οι οποίες δεν έχουν αποκατασταθεί ακόμα και μετά τις σωστικές - συντηρητικές εργασίες, που έχουν γίνει κατά τη δεκαετία του 1990. Παρόλα αυτά, έστω και σε αυτήν την κατάσταση, εμφανώς πρόκειται για μια μεγάλη δημιουργία τμήματα της οποίας παρουσιάζονται καθαρότατα.

Σαν μια πρώτη παρατήρηση που έχουμε να κάνουμε, λοιπόν, είναι για τον Σταυρό του μαρτυρίου. Πρόκειται για ένα ξύλινο σταυρό διακοσμημένο όμως εις το κέντρο του με ασαφές εγχάρακτο σχήμα- (τετράφυλλο;).

Επίσης σε πρώτο πλάνο ο Εσταυρωμένος. Του οποίου μάλιστα το σώμα έχει ήδη ή σχεδόν έχει αποκολληθεί από το σταυρό και μάλιστα, σε μια κίνηση πραγματικής μητρικής αγάπης, η παριστάμενη μητέρα του ακουμπά το πρόσωπό της επί της δεξιάς του χειρός.

Η απεικόνιση του Ιωσήφ της Αριμαθαίας είναι κατεστραμμένη, όμως μπορούμε καθαρά να διακρίνουμε πως με ζέση και σεβασμό έχει ήδη αγκαλιάσει το σώμα του Κυρίου στην προσπάθειά του να το κατεβάσει από το σταυρικό μαρτύριο, κατά την ευαγγελική ρήση, «καθελών αυτό ενετύλιξε σινδόνι… Λουκάς κγ 53» ή «Ήλθεν ουν και ήρε το σώμα του Ιησού… Ιωάννης ιθ 38».

Δεξιά και αριστερά υπάρχουν δύο άγγελοι αλλά και δύο εξειδικευμένα σύμβολα- παραστάσεις, όπως αυτά του ηλίου(Ο ΗΛΙΟ) και της σελήνης (Η CΕΛλΝΚ)[1], με τα οποία ίσως ο καλλιτέχνης να ήθελε να αποδώσει το ευαγγελικό “ην δε ωσεί ώρα έκτη και σκότος εγένετο εφ’ όλη την γην έως ώρας ενάτης, του ηλίου εκλειπόντος… Λουκάς κγ 44”, δηλαδή τη δύναμη εξουσίας του Κυρίου επί των στοιχείων της φύσεως.

Λοιπές παρατηρήσεις

• Η σύνθεση βρίσκεται ακριβώς δίπλα από το πορτρέτο του Αγίου Τρύφωνα στη νοτιοδυτική πλευρά του θόλου.
• Ο Ιωσήφ προσδιορίζεται από την υπάρχουσα επιγραφή… (Ιοσίφ).
• Η σύνθεση συμπληρώνεται με δυο ακόμη φιγούρες:

η πρώτη είναι εξολοκλήρου κατεστραμμένη και σώζεται μόνο το φωτοστέφανο και η αριστερή γωνία του κεφαλιού, πρόκειται δε για άνδρα…

Η δεύτερη φιγούρα γέρνει προς τον σταυρό με ανοιχτά τα χέρια και συνοδεύεται από μια μάλλον δυσανάγνωστη επιγραφή που δηλώνει την ταυτότητα του προσώπου. Κατά την άποψή μας πιστεύουμε πως πρόκειται για τον Ιωάννη, τον αγαπημένο μαθητή του Κυρίου.

---

[1] Συνήθως τα δυο τούτα στοιχεία της φύσεως απεικονίζονται ανθρωπόμορφα με τον ήλιο σε χρώμα κόκκινο αιματώδες και τη σελήνη σταχτόχρου και με τας ακτίνας γυρισμένας προς τον Εσταυρωμένο…σημείο που δηλώνει πως σκοτίστηκαν κατά τη Σταύρωση.

 

Καρσή Κιλισσέ - Ηγέρθη, ουκ έστιν ώδε

Καλή εικονογράφηση με σπάνιους συμβολισμούς. Τα κεντρικά πρόσωπα της σκηνής είναι ο ευμεγέθης λευκοφορεμένος Άγγελος που κάθεται στην άκρη του μνήματος με μισάνοικτες τις φτερούγες του…και οι μυροφόρες οι οποίες πληροφορούνται τα περί Αναστάσεως του Κυρίου. Βεβαίως οι γυναίκες εμφανίζονται και απεικονίζονται θρηνώντας και κρατώντας στα χέρια τους μύρα για την περιποίηση του νεκρού Ιησού.
Με μια χαρακτηριστική κίνηση του δεξιού χεριού ο άγγελος τους δείχνει τον άδειο τάφο, που παριστάνεται εντελώς συμβολικά, με τα οθώνια και το σουδάριο τακτοποιημένα και διπλωμένα κανονικά εντός του…
Στην εξαιρετική για τη λιτότητά της αλλά και αποδιδόμενη θαυμάσια σκηνή υπάρχει και κάτι το πραγματικά παράταιρο… Μια μυροφόρα γυναίκα κρατά με το δεξί της χέρι ένα θυμιατό, θρησκευτικό αντικείμενο μεταγενέστερων χρόνων και με το αριστερό σφουγγίζει τα δάκρυά της. Πρόκειται μάλλον για επηρεασμό του καλλιτέχνη από τη εποχή του ή για «γέμισμα» του χώρου.
Την εικόνα καλύπτουν και οι παραστάσεις δυο στρατιωτών, σε υπερβολικά μικρό μέγεθος, που κοιμούνται χωρίς να αντιλαμβάνονται τα γεγονότα, απέχοντας από την αναστάσιμη ατμόσφαιρα… 
Η σύνθεση συμπληρώνεται με τις παρακάτω φράσεις και λέξεις:
-Μηροφόροι.
-ήδε ο τόπος όπου έθηκαν αυτόν.
-κε η φιλάσοντες απενεκρόθησαν.
-ανγγε (άγγελος).
-Ο τάφος.

Λοιπά πληροφοριακά στοιχεία
• Από τις τρεις μυροφόρες μόνο οι δυο είναι ορατές εξολοκλήρου με την τρίτη να φαίνεται μόνο τμήμα του κεφαλιού της…
• Είναι ενδεδυμένες με χρυσούς χιτώνες, με την αριστερά ευρισκόμενη να φορά επιπλέον και καφέ μανδύα, ενώ η δεξιά κόκκινο.
• Οι κινήσεις των χεριών τους είναι ανεστραμμένες δίδοντας χάρη και συμμετρία. 
Η αριστερά ευρισκόμενη έχει τοποθετήσει το αριστερό χέρι στο πρόσωπο και το δεξί στο ύψος της κοιλιάς…
Η δεξιά ευρισκόμενη έχει τοποθετήσει το δεξί χέρι στο πρόσωπο και το αριστερό στο ύψος της κοιλιακής χώρας. 
• Ο τάφος είναι μια μακριά ορθογώνια κατασκευή… που στις άκρες του υπάρχουν στρώσεις ασπρόμαυρων σιριτιών διαφόρου πάχους, ενώ στο εσωτερικό του έχει χρυσό χρώμα και περιέχει διπλωμένα υφάσματα…
• Το πλέον χαρακτηριστικό στοιχείο των στρατιωτών, εκτός φυσικά από το μέγεθός τους, είναι τα λευκά και μυτερά καπέλα που φορούν…

 

Η εις Άδου κάθοδος

Τοποθετημένη ασφυκτικά στον χώρο τούτη η παράσταση παρουσιάζει ευμεγέθη τον Κύριο, συγκριτικά με τα λοιπά πρόσωπα, να ανασύρει από τον Άδη τον Αδάμ, που παριστάνεται «ως γέρων βαθύγερος με μαλλιά οπού κλώθουν εις τους ώμους» και την Εύα σε στάση παρακλητική…και φυσικά στο πρόσωπό τους όλη την πεπτωκυία ανθρωπότητα.

Στο κάτω μέρος της παράστασης υπό τους πόδας του Κυρίου κείτεται αλυσοδεμένος και ταπεινωμένος ο Άδης… ο οποίος απεικονίζεται με τη μορφή γυμνού άνδρα με γκρίζα κατσαρά μαλλιά και μύστακα.

Η εικόνα συμπληρώνεται με διάφορα αντικείμενα όπως, πόρτες σπασμένες και σκόρπιες κλειδαριές, που σαφέστατα «γεμίζουν» τον χώρο, αλλά και συμβολίζουν το ρημαγμένο βασίλειο του σκότους…τη νίκη της αγάπης επί του κακού…και βεβαίως την προφητεία του Δαυίδ κατά την οποία « ότι συνέτριψε πύλας χαλκάς και μοχλούς σιδηρούς συνέθλασεν»(Ψαλμός ρς 16)…αλλά και του Ησαΐα, «Θύρας χαλκάς συντρίψω και μοχλούς σιδηρούς συγκάσω» (Ησαΐας με 2).

Χαρακτηριστικό στοιχείο τούτης της αγιογραφίας είναι επίσης το γεγονός της απεικόνισης του Κυρίου να κρατά ευμεγέθη σταυρό…κάτι που κατά τον Κόντογλου συμβαίνει μόνο «εις τας αρχαιοτέρας» εικόνας και συμβολίζει τη νίκη[1].

Λοιπά πληροφοριακά στοιχεία

• Ο Αδάμ απεικονίζεται να ανασύρεται από μια χρυσή τετράγωνη κατασκευή, η οποία και πιθανότατα είναι ο τάφος του.
• Τα άκρα του Άδη είναι αλυσοδεμένα, με τις αλυσίδες να στερεώνονται με μικρά καρφιά στο κόκκινο χαρακτηριστικό πλαίσιο       της εικόνας.  
• Το πλέον χαρακτηριστικό της φιγούρας του Άδη είναι το καφέ καρφί το οποίο προεξέχει από τους κυνόδοντές του, ίσως σε μια συμβολική τοποθέτηση του αγιογράφου πως, «ο Άδης δείχνει τα δόντια του».

Τέλος, στη δεξιά γωνία της τοιχογραφίας απεικονίζονται δυο μικρότερες φιγούρες. Πρόκειται για τους Δαυίδ και Σολομώντα οι οποίοι βαίνουν από έναν μακρύ πορτοκαλί τάφο…

---

[1] Φώτης Κόντογλου, ό.π., σελ. 180

 

Καρσή Κιλισσέ - Η Δευτέρα Παρουσία
Ο εν αναμονή Παράδεισος
Βόρειος τοίχος

Δυστυχώς, πρόκειται για μια τοιχογραφία, της οποίας το μεγαλύτερο μέρος είναι κατεστραμμένο, αλλά παρόλα αυτά ικανή για να μας δώσει αρκετές και σημαντικές πληροφορίες.

Έτσι στο κάτω μέρος εικονίζεται ο παράδεισος με δένδρα και πτηνά… επί της εισόδου ή καλύτερα πρώτος στη θύρα του παραδείσου εικονίζεται ο δίκαιος ληστής[1] με υπέροχα χαρακτηριστικά προσώπου κρατώντας στο χέρι του τον Σταυρό…η Θεοτόκος επί θρόνου σε στάση ικεσίας[2] κρατώντας στο δεξί της χέρι ένα κλαδί (;) και αριστερά της οι Πατριάρχες, Αβραάμ, Ισαάκ, Ιακώβ[3]… «έχοντες εις τους κόλπους των, εν είδει ποδιάς πλήθος νηπίων ων φαίνονται αι κεφαλαί, παριστάνουσαι τας ψυχάς των δικαίων…»[4].

Να επισημάνουμε πως τα σημειολογικά χαρακτηριστικά των δικαίων είναι:

Πατριάρχης Αβραάμ…υιός του Θάρα, γέρων μακρυμάλλης και «πολλά μακρυγένης».

Πατριάρχης Ισαάκ, υιός Αβραάμ, γέρων μακρυμάλλης και οξυγένης.

Πατριάρχης Ιακώβ, υιός Ισαάκ, γέρων μακροδιχαλογένης και μακρυμάλλης.

Λοιπά πληροφορικά στοιχεία

• -Στο κατεστραμμένο τμήμα της τοιχογραφίας μπορούμε να διακρίνουμε υπολείμματα ενός διακοσμημένου ορθογωνίου σχήματος, το οποίο πιθανότατα απεικόνιζε την πύλη του, ένα Χερουβείμ με τη ρομφαία του και τον Απόστολο Πέτρο με τα κλειδιά του.
• -Κυρίαρχο χρώμα, φόντο της σύνθεσης, είναι το πορτοκαλί.
• -Το πορτοκαλί τονίζεται από κλήματα τα οποία σκιάζονται με διάφορους τόνους του λευκού.
• -Ο Ιακώβ είναι ντυμένος στα λευκά, ο Ισαάκ στα καφέ και ο Αβραάμ στα κόκκινα.

Υπάρχει μια σειρά επεξηγηματικών επιγραφών όπως: Ο ΠΑΡΑΑ...CΟΕ (παράδεισος), ΙΑΚΟΒ (Ιακώβ), ΙCΑΑΚ (Ισαάκ), ΑΒΡΑΑΜ…

---

[1] «Βαστάζων ουν τον σταυρόν μου ήλθον εις τον παράδεισον και ευρών τον αρχάγγελον Μιχαήλ είπον αυτώ. Ο Κύριος ημών Ιησούς, ο εσταυρωμένος, ώδε με απέστειλεν…Και ιδούσα η φλογίνη ρομφαία το σημείον του σταυρού ήνοιξέ με και εισήλθον»

[2] Τι ξέρεις εσύ για τις αγιογραφίες, ό.π. σελ. 48

[3] «Ανακλιθήσονται μετά Αβραάμ και ισαάκ κα ιακώβ εν τη βασιλεία των ουρανών…».

[4] Φώτης Κόντογλου, ό.π. σελ. 362

 

Karsi kilisse
Τοιχογραφία
Η Βάπτιση

Αποδίδεται, όπως το σύνολο σχεδόν των τοιχογραφιών, λιτά, διατηρώντας όμως ένα άξονα συμμετρίας μεταξύ του ευμεγέθους Ιωάννη και των παρισταμένων αγγέλων. Ιδιαίτερα ο τελευταίος διατηρεί μια έκφραση φόβου και δέους για το έργο που επιτελεί και φυσικά σε θέση χειροθεσίας…
Βεβαίως σε πρώτο πλάνο βρίσκεται ο Κύριος με τη γυμνότητα του να κρύβεται με ευλάβεια από τον αγιογράφο. 
Σημαντικά στοιχεία επίσης και τα παρακάτω:
-Ο Ιορδάνης προσωποποιημένος να πανηγυρίζει για τούτο το υπέροχο γεγονός…
-Το Άγιο Πνεύμα αποδίδεται με τη μορφή περιστεράς.
-Το φίδι, στη βάση της αγιογραφίας, σαφώς και συμβολίζει τον διάβολο σε εκπλήρωση, ίσως, της προφητικής ρήσης: “Συ συνέτριψας τας κεφαλάς των δρακόντων επί του ύδατος” (ψαλμός ογ 13) ή αυτών που λέγονται κατά την υμνωδία της εορτής “Και γαρ τον κεκρυμμένον τοις ύδασι πολέμιον, τον άρχοντα του σκότους, επείγομαι ολέσαι, λυτρούμενος τον κόσμον”.
-Με το δεξί Του χέρι ευλογεί τα ύδατα του ποταμού…
-Δεξιά υπάρχει η παρουσία δυο αγγέλων οι οποίοι προσκυνούν κρατώντας στα χέρια τους υφάσματα. Η κάλυψη των χεριών με τα ενδύματα γίνεται για να τονιστεί η ιερότητα του προσώπου που προσεγγίζεται, «εκφράζει την απέραντη ευλάβεια και το αναφές του πολύτιμου και ιερότατου προσώπου…».
-Υπάρχει μια συμβολική και συνάμα ελεύθερη παρουσίαση των νερών του ποταμού καθώς και ιχνών των βράχων του…
-Μέσα στα νερά του ποταμού κολυμπούν ψάρια γύρω από το σώμα του Χριστού.
-Το κηροπήγιο (τρία πόδια), σπάνιο αγιογραφικό στοιχείο, ίσως να εξυπηρετούσε τις ανάγκες του καλλιτέχνη για να «γεμίσει» τον χώρο, ίσως όμως να αναφέρεται στην ιστόρηση του προσκυνητή Θεοδοσίου κατά την επίσκεψή του στον Ιορδάνη το 530μ.Χ. όπου μεταξύ των άλλων έγραφε «…πως εν τω τόπω ένθα ο Κύριος ημών εβαπτίσθη υπάρχει κίων μαρμάρινος και επ’ αυτού σταυρός σιδηρούς».
Λοιπά στοιχεία
Επισημαίνουμε την εξαιρετική παρουσία του Ιωάννη ο οποίος ΛΑΜΠΕΙ… Ο άγνωστος καλλιτέχνης, με την απόχρωση του χρυσού, προσέδωσε μια ιδιαίτερη συμβολική λαμπρότητα στο γεγονός.

 

Karsi kilisse
Τοιχογραφία
Η Προδοσία

Τα κύρια πρόσωπα της σύνθεσης είναι ο Κύριος, στο μέσο περίπου ο Ιούδας ο οποίος παρίσταται σαφώς μικρότερος και μάλιστα σε μια στάση περίεργη… που μάλλον πρόκειται για θερμό εναγκαλισμό. Η ιδιαιτερότητα έγκειται στο γεγονός πως απεικονίζεται μάλλον σαν να «πετά» χωρίς τα πόδια του να αγγίζουν το έδαφος…[1]

Σε δεύτερο πλάνο βρίσκονται οι στρατιώτες του αποσπάσματος, ενώ χαρακτηριστική είναι η σκηνή της αποκοπής του αυτιού του υπηρέτη του Αρχιερέα Μάλχου από τον Απόστολο Πέτρο, τον μόνο μαθητή που απεικονίζεται χαρακτηριστικά από τον δημιουργό.

Τα πρόσωπα, γενικά, αποδίδονται σύμφωνα με τη στιγμή και το γεγονός, δηλαδή σκυθρωπά -μουντά[2], ενώ αποτυπώνεται εξαιρετικά η γαλήνη και μια κάποια φωτεινότητα στο πρόσωπο του Κυρίου που με το δεξί του χέρι ευλογεί, ενώ στο αριστερό του κρατά ειλητάριο.

Η σύνθεση συμπληρώνεται με τις παρακάτω φράσεις- επιγραφή στο αριστερό της τμήμα:

-Χέρε ραβί κε κατεφήλσεν αυτόν.

-ό αν φηλσο αυτός εστήν, κρατήσατε αυτόν.

Ενώ δίπλα στους στρατιώτες υπάρχει φράση:

-ούτος εστήν.

Λοιπές παρατηρήσεις

• Ο Κύριος φορά μπλε χιτώνα και έναν κόκκινο μανδύα, με το δεξί του χέρι ευλογεί και με το αριστερό κρατά πιθανότατα έναν πάπυρο.
• Ο Ιούδας φορά κόκκινο χιτώνα και γκρι μανδύα.
• Οι Ρωμαίοι στρατιώτες και στις δυο πλευρές της σύνθεσης, φέρουν βαρύτιμες ενδυμασίες- χρυσές πανοπλίες, ρούχα με διάφορα διακοσμητικά μοτίβα… λευκές και κόκκινες μπότες και φυσικά είναι οπλισμένοι με δόρατα, τσεκούρια και ξίφη.
• Εξ ολοκλήρου ορατοί είναι μόνο οι στρατιώτες της πρώτης σειράς, ενώ η παρουσία των υπολοίπων υπονοείται από τα κεφάλια ή τα όπλα.

Η φιγούρα του Αποστόλου Πέτρου, αν και ευδιάκριτη, εν τούτοις είναι σαφώς μικρότερη σε σχέση με τις υπόλοιπες.

---

[1] Ίσως τούτη η λεπτομέρεια να είναι παρμένη από παλαιότερες αγιογραφίες σύμφωνα με τις οποίες ο μεν Κύριος εικονίζεται να πατά επί βράχου…(σταθερότητα)…ο δε Ιούδας επί άμμου…(το άστατο του προδότη). Έτσι ο άγνωστος καλλιτέχνης παρουσιάζει τον Κύριο σταθερό, ενώ το Ιούδα να «πετά- άστατο»…  

[2] Κατά την παράδοση της Ανατολικής Ορθοδόξου Εκκλησίας όλοι οι ασεβείς εικονίζονται με σεβάσμια πρόσωπα γεγονός που φανερώνει το ανεξίκακο και το «ξένον πάσης ανιέρου εμφάσεως πνεύμα της αγιογραφικής τέχνης».  

Καρσή Κιλισσέ
Μυστικός Δείπνος

Η σκηνή αποδίδεται με τη συνηθισμένη λιτότητα. Το κύριο όμως χαρακτηριστικό του έργου έγκειται στο γεγονός πως ενώ στο σύνολο των αγιογραφιών ο Κύριος βρίσκεται περίπου στο κέντρο, εδώ τοποθετείται στο άκρο της σύνθεσης[1].

Επίσης στον χορό των Αποστόλων, που απεικονίζεται άριστα, όλοι πλην του Ιούδα φέρουν το σχετικό φωτοστέφανο με τον τελευταίο μάλιστα σε θέση κίνησης, δηλαδή με απλωμένο το χέρι να βουτά το ψωμί του στο κρασί…(αποκάλυψη του προδότη σύμφωνα με την ευαγγελική ρήση κατά την οποία “ο δε αποκριθείς είπεν αυτοίς. Εις εκ των δώδεκα ο εμβαπτιζόμενος μετ’ εμού εις το τρυβλίον…Μάρκος ιδ 20-21”).

Ενδιαφέρουσα, επίσης, είναι και η αγωνία που αποτυπώνεται καταπληκτικά στο πρόσωπο του Ιωάννη, πρώτου αριστερά μαθητού από τον Κύριο…ο οποίος με μια χαρακτηριστική κίνηση ευλογεί το γεύμα, που είναι υπερβολικά λιτό έχοντας μόνο «οψάριον ψημένον»-(ι.χ.θ.ύ.ς.) και τρουβλία, δηλαδή τα ειδικά σκεύη με το κρασί.

Παρατηρούμε πάλι πως από το τραπέζι έχουν αφαιρεθεί παντελώς όλα τα αντικείμενα, τα οποία θεωρήθηκαν από τον δημιουργό μάλλον περιττά, σε μια επίδειξη τεχνοτροπίας κατά την οποία ο επισκέπτης- θεατής- προσευχόμενος θα έπρεπε να εστιάσει την προσοχή του μόνο στο κεντρικό μήνυμα… αυτό του μυστικού δείπνου. Με κυρίαρχα τα θερμά και γαιώδη χρώματα.

Τέλος, τα υπάρχοντα σκεύη είναι διακοσμημένα με ψευδοκουφικά γράμματα, δηλαδή σχέδια που μιμούνται την παλαιά αραβική γραφή με την οποία γράφτηκε για πρώτη φορά το Κοράνι στην πόλη Κούφα (Ιράκ).

Λοιπές παρατηρήσεις

• Ο Μυστικός Δείπνος απεικονίζεται με ένα ημικυκλικό τραπέζι…
• Ο Κύριος έχει σηκωμένα τα χέρια του προς την κατεύθυνση των Αποστόλων… χειρονομία ευλογίας του γεύματος, όπως προαναφέρθηκε, ή συζήτησης.

---

[1] Φώτης Κόντογλου, ό.π.. σελ. 173, «Εις τας παλαιοτέρας εικόνας ο Χριστός δεν κάθεται εις το μέσον, αλλά εις την άκρην της τραπέζης και εις τας πολύ αρχαίας είναι εξαπλωμένος».

 

Η Κοίμηση της Θεοτόκου
Τοιχογραφία στο νότιο τοίχο

Μια σύνθετη και πολυπρόσωπη παράσταση με κεντρικές μορφές αυτές της Παναγίας και του Χριστού. Η μητέρα του Θεού είναι με σταυρωμένα τα χέρα πάνω στο κεντημένο σεντόνι και τριγύρω ο χορός των Αποστόλων παρακολουθεί περίλυπος για τη μεγάλη απώλεια, αποδίδοντας μάλιστα τις δέουσες τιμές με χαρακτηριστικότατες κινήσεις προς το νεκρό σώμα της…

Χαρακτηριστικό επίσης τούτης της αγιογραφίας είναι πως τα φωτοστέφανα των Αγίων Αποστόλων αποδίδονται με διαφορετικούς χρωματισμούς…

Ανάμεσά τους βρίσκεται και ο Κύριος, συνοδευμένος από αγγέλους, κρατώντας την ψυχή της στα χέρια του, η οποία παριστάνεται σαν βρέφος σπαργανωμένο… «εν είδει βρέφους εσπαργανωμένου φέροντος φωτοστέφανον…».

Χαρακτηριστικό, μα και συνάμα παράταιρο για την εποχή του, είναι και η απεικόνιση εκκλησιαστικού σκεύους μεταγενέστερης εποχής…Ένας από τους παρευρισκόμενους αγίους αποστόλους[1] και συγκεκριμένα αυτός που βρίσκεται επί της κεφαλής της Παναγίας φέρει στο χέρι του ένα θυμιατήρι.

Λοιπά στοιχεία.

• Η Παναγία είναι ενδεδυμένη με σκούρο μπλε χιτώνα και καφέ μανδύα. Πάνω του είναι εμφανείς λευκές λεπτομέρειες, με ακανόνιστες ραβδώσεις.
• Το νεκρικό κρεβάτι φέρει διάφορες διακοσμήσεις με μαύρα περιγράμματα….
• Κάτω υπάρχει κάποιος αποθηκευτικός χώρος διακοσμημένος με μοτίβα λουλουδιών, μια χρυσή κανάτα και ένα απροσδιόριστο αντικείμενο.

Τα χέρια των αγγέλων είναι καλυμμένα με λευκά πανιά.

---

[1] Κατά τον Κόντογλου ο Απόστολος Πέτρος βρίσκεται «από το μέρος της κεφαλής… μετά πέντε άλλων αποστόλων…», ό.π. σελ. 260

 

Καρσή Κιλισσέ
Οι τρεις παίδες εν Καμίνω

Η σκηνή είναι μια από τις ελάχιστες κατά τις οποίες η θεματολογία τους αντλείται από την Παλαιά Διαθήκη. Πρόκειται, ίσως, για την πλέον καλά διατηρούμενη τοιχογραφία και ίσως μια από τις καλύτερες του αγνώστου καλλιτέχνη.

Οι τρεις παίδες, λοιπόν, αρνήθηκαν να προσκυνήσουν το Ναβουχοδονόσορα και ρίχτηκαν στο καμίνι της φωτιάς. Όμως ο άγγελος Κυρίου τους προστατεύει απλώνοντας πάνω τους τις φτερούγες του μεταβάλλοντας μάλιστα το πυρ σε δροσιά.

Στην υπέροχη αυτή αγιογραφία εμφανώς οι νέοι υμνούν και δοξολογούν τον Θεό με τα πρόσωπά τους να λάμπουν από τη ευλογία Του. Ο καλλιτέχνης, επίσης, τους τοποθετεί κατ’ ενώπιον μέσα στη φωτιά μέχρι και τη μέση τους και όχι όπως είναι το σύνηθες, δηλαδή τον ένα στη στάση αυτή και τους άλλους δυο γυρισμένους ελαφρώς πλαγίως και σε στάση προσευχής…

Επίσης, φέρουν το φωτοστέφανο της δόξης και είναι ενδεδυμένοι με ανατολικά ποικιλόμορφα ενδύματα και όχι με φουστανέλας και στενοβράκια ή επί της κεφαλής μικρά κόκκινα καλπάκια με τιάρας κατά το «συν τοις σαραβάοις αυτών και τιάραις» [1], «Δανιήλ» γ 21.

     Επισημαίνουμε, επίσης, πως τα ονόματά τους ήταν:

     ΑΝΑΝΙΑΣ (ΑΝ…Α), ΑΖΑΡΙΑΣ (Α.ΑΡΙΑ), ΜΙΣΑΗΛ (ΜΙCΑ.Λ).

Τέλος, στη δεξιά πλευρά της σύνθεσης υπάρχει μια επιγραφή με ένα βιβλικό απόφθεγμα που έχει ως εξής: [2]

Οδε ανγγελος

Κυρίου κατέβι νάμα

Περί τον Αζαρηαν

υς την

           καμήνυ όσυ πνεύμα δρόσον.

---

[1] Φώτης Κόντογλου, Έκφρασις, Αθήνα 1980, τόμος Α, σελ 146

[2] Catherine Jolivet – Levy, σ. 23

 

Karsi kilisse
Τοιχογραφία
Ο ζυγός της δικαιοσύνης…

Χαρακτηριστικά συμβολικότατη τοιχογραφία και μάλιστα συγκριτικά ευμεγέθης προς το σύνολο των λοιπών…που διατηρήθηκε σε αρίστη κατάσταση.
Στο κέντρο της παραστάσεως υπάρχει ένας επιβλητικός άγγελος με ανοιχτά τα φτερά, ο οποίος κρατά τη ράβδο- κλαδί φοινικόδεντρου με το αριστερό χέρι, τη ζυγαριά με το δεξί, και παρουσιάζεται να παρακολουθεί το ζύγισμα των ψυχών!
Αριστερά της παράστασης βρίσκονται δυο άγγελοι σε στάση ικεσίας που δέονται για τη σωτηρία των ψυχών και συνηγορούν υπέρ τους για ό,τι καλό έχουν πράξει ή έχουν στο ενεργητικό τους, κρατώντας στα χέρια τους τα πεπραγμένα: καλές πράξεις. Ή έχουν, σύμφωνα με μια άλλη ερμηνεία, απλωμένα τα χέρια τους κρατώντας λευκά πανιά, για να υποδεχθούν τις ψυχές των δικαίων. 
Βεβαίως, στον αντίποδα της όλης σύνθεσης βρίσκεται ο δαίμονας που προσπαθεί και αυτός να κερδίσει τις ψυχές και να επιτύχει την καταδίκη τους, τραβώντας χαρακτηριστικά προς το μέρος του τη ζυγαριά.
Η παράσταση είναι πετυχημένη και μάλιστα χαρακτηριστική τόσο στο επίπεδο των προσώπων όσο και σε αυτό του συμβολισμού, ιδιαίτερα μάλιστα αυτό με τη ζυγαριά και τις ψυχές των ανθρώπων…
Ιδιαίτερη εντύπωση προκαλεί η απεικόνιση του δαίμονα ο οποίος στο σύνολο των υπαρχουσών τοιχογραφιών παρίσταται σατανικός, ζωόμορφος και μαύρος, ενώ εδώ απεικονίζεται λευκός, με καφέ φτερά και γυμνός… φέροντας σε ολόκληρο το σώμα του ευμεγέθεις μαύρες τρίχες, που έρχονται σε αντίθεση με τα σκούρα κόκκινα μαλλιά του.
Λοιπά πληροφοριακά στοιχεία
• -Ο βασικός άγγελος είναι ενδεδυμένος στα λευκά και τα κόκκινα με τα μαλλιά του διακοσμημένα με περίτεχνο διάδημα και φωτοστέφανο ΛΕΥΚΟΥ χρώματος.
• -Οι δυο άγγελοι της σύνθεσης είναι ενδεδυμένοι ο μεν πρώτος, από τα αριστερά, στα λευκά- κόκκινα και φέρει ΓΑΛΑΖΙΟ φωτοστέφανο, ο δε δεύτερος στα χρυσά-σκούρα κόκκινα και φέρει ΠΟΡΤΟΚΑΛΙ φωτοστέφανο. 
• -Οι ψυχές αποδίδονται με τη μορφή σωρού από ανθρώπινα κεφάλια. Υπάρχουν τέσσερις τέτοιοι σωροί. Οι δυο πάνω στον ζυγό της κρίσεως και δυο εν αναμονή του για τη συνέχεια. 
• -Ο ζυγός της κρίσεως αποδίδεται με χρυσό χρώμα… και στην απεικόνιση φαίνεται πως γέρνει προς τα αριστερά, εκεί δηλαδή που βρίσκεται ο δαίμονας, ο οποίος τον τραβά θέλοντας τις ψυχές των ανθρώπων.

 

Καρσή Κιλισσέ - Δωρητές (γυναίκες)
Δυτικός τοίχος

Είναι μια πραγματικά περίτεχνη τοιχογραφία της οποίας τα κύρια   χαρακτηριστικά είναι τα εξής:

1-Οι έντονες χρωματικές επεμβάσεις του αγνώστου δημιουργού, λευκό σε

συνδυασμό με αποχρώσεις του κόκκινου, σε αντιθετική διάσταση με το σκούρο

μπλε φόντο.

2- Το πολυπρόσωπο της σύνθεσης.

3-Στο αυτό πλαίσιο υπάρχουν διαφορετικές θεματολογίες…οι οποίες     παραμένουν χωρίς να διαχωρίζονται.

Επίσης, επεξηγηματικά έχουμε τα παρακάτω:

α- Δεξιά εικονίζεται μια γυναίκα σε μεγάλη ηλικία, με πλούσια ενδύματα,

κατ’ ενώπιον, σε στάση ικεσίας, δηλαδή με το δεξί να κρατά σταυρό και το

αριστερό με ανοιγμένη την παλάμη. Δυστυχώς, και από αυτήν την παράσταση

λείπει    σχεδόν το σύνολο των χαρακτηριστικών του προσώπου…

Η ταυτοποίηση όμως της παράστασης ή καλύτερα η αναγνώριση, σε ποιον ανήκει

η συγκεκριμένη τοιχογραφία, έγινε από τη μισοσβησμένη επιγραφή στο αριστερό

μέρος. Βεβαίως δεν είμαστε σε θέση να πούμε μετά βεβαιότητας, αν πρόκειται περί της Αγίας Θεοδότης, συζύγου του Αγίου Ευσταθίου που εικονίζεται «μεσίληξ» ή της

Αγίας Θεοδότης, μητέρας των Αγίων Αναργύρων που εικονίζεται ως «γραία».

β-Αριστερά της παράστασης έχουμε εμφανώς και καθαρά τρεις γυναικείες

παρουσίες. Μιας σχετικά νέας γυναίκας με κοσμική ενδυμασία χωρίς φωτοστέφανο… να θέτει τα χέρια της επί της κεφαλής δυο μικρότερων κοριτσιών τα οποία εικονίζονται σε στάση προσευχής.

Περί της τοιχογραφίας αυτής έχει γράψει σχετικά ο Λεβίδης, «εν δε τω προς δυσμάς τοίχω εικών γυναικός εχούσης τας χείρας επί δυο παίδων», αναφέροντας μάλιστα πως η επιγραφή, «μοι κατέστη δυσανάγνωστος δια το απρόσιτον…».

Και εδώ, βεβαίως, η αναγνώριση των προσώπων προκύπτει από τις υπάρχουσες τρεις επεξηγηματικές επιγραφές στο μοτίβο:

ΚΕ ΒΟΙΘ [ΕΙ] ΤΙΝ

Δ [ΟΥΛΗ]Ν CΟΥ

Ε [Ι]ΡΗΝΙΝ

«Κύριε βοήθ… τη Δούλη σου Ειρήνη»…

Και λίγο παρακάτω, δεξιά και αριστερά των μικρών παιδιών, το ίδιο, που τα ονόματά τους είναι «…Μαρία ;», «…Σοφία ή Καλή;».

Τώρα, στο ερώτημα περί των προσώπων τα οποία απεικονίζονται στην τοιχογραφία, το ποια είναι και λοιπά, πιστεύω πως δεν έχουμε τη δυνατότητα να απαντήσουμε μετά βεβαιότητας.

1-Εάν υποθέσει κανείς πως πρόκειται περί της Αγίας Ειρήνης, άμεσα τίθεται το ερώτημα για την έλλειψη φωτοστέφανου, αλλά και για την ύπαρξη των δύο μικρών παιδιών, δεξιά αριστερά επί της κεφαλής των οποίων η αγία έχει τοποθετήσει τα χέρια της.

2-Μήπως άραγε πρόκειται βεβαίως περί της κτήτορος και των τέκνων της;

Κάτι το οποίο είναι συνηθισμένο στις λαξευτές εκκλησίες της Καππαδοκίας;

Της απεικόνισης μιας ευσεβούς χριστιανής ονόματι Ειρήνης και των τέκνων της η οποία χρηματοδότησε την ανέγερση ή την εικονογράφηση του ναού;

Τούτη την άποψη αποδέχεται πλήρως ευθύς εξ αρχής ο Jerhanion, λέγοντας μάλιστα πως, όπως παρατήρησε, «είναι περιβεβλημένη με φωτοστέφανο, πράγμα που μάλλον υποδηλώνει ότι ανήκει στην αυτοκρατορική οικογένεια ή τουλάχιστον σε μια οικογένεια πολύ υψηλής κοινωνικής τάξης…»[1].

Βεβαίως καταγράφει και μια άλλη επιγραφή επί της κεφαλής του παιδιού που βρίσκεται στα αριστερά όπως το βλέπουμε και επομένως δεξιά της μητέρας του.

[Κ] Ε ΒΟΙΘΙ

Τ [ον δουλ] ΟΝ

C [ΟΥ] ΚΑΑΝ

Για να διατυπώσει την άποψη πως «τίποτε πιο αβέβαιο απ’ αυτό το αντίγραφο…τα τελευταία γράμματα της δεύτερης σειράς θα μπορούσαν επίσης να είναι ΟΥΛΙ, που θα οδηγούσε στην ανάγνωση: Τ[η δ] ΟΥΛΙ… και τότε το όνομα θα ήταν θηλυκό»[2].

Επίσης πάνω από το κεφάλι του δεύτερου παιδιού στα δεξιά υπάρχει ένα κείμενο ακόμη πιο ακρωτηριασμένο:

ΚΕ   ΒΟ….

..…….Ω

παρατήρηση

Θα μπορούσε το τελευταίο γράμμα της δεύτερης σειράς να είναι ΟΝ, δηλαδή να υποδηλώνεται άρρεν άτομο…δεδομένου ότι τα ονόματα των παιδιών είναι μάλλον αβέβαια.

Λοιπά πληροφοριακά στοιχεία.

• -Η αγία, δεξιά της σύνθεσης, είναι ενδεδυμένη με κόκκινο μανδύα και χιτώνα επίσης του ιδίου χρώματος, λίγο σκουρότερο, διακοσμημένο με σχέδια λευκού χρώματος που φαντάζουν ως μαργαριτάρια…
• -Η ενδυμασία της μητέρας είναι σαφώς πλουσιότατη με ενδύματα κόκκινα και λευκά, διακοσμημένα με διάφορα σχέδια που προσδίδουν λάμψη και μεγαλείο.
• -Οι νεώτεροι μελετητές είναι σαφέστατοι και κατηγορηματικοί, ιδιαίτερα μάλιστα μετά τις επεμβάσεις της αρχαιολογικής υπηρεσίας της γείτονος χώρας: πρόκειται για τη δωρήτρια Ειρήνη, η οποία μάλιστα εκτός των άλλων φέρει και μια πλουσιότατη κόμμωση που οδηγούσε σε λανθασμένα συμπεράσματα. Δηλαδή, δεν ήταν κάποιο φωτοστέφανο που σβήστηκε, αλλά σχετική κόμμωση.
• -Οι ίδιοι πάλι μελετητές έχουν αποφανθεί πως τα ονόματα των παιδιών της δωρήτριας είναι:

Αριστερά της μητέρας η ΚΑΛΗ, η οποία είναι ντυμένη στα λευκά, με κόκκινα πέδιλα…

Δεξιά της η ΜΑΡΙΑ, η οποία φορά ενδύματα σκούρου κόκκινου χρώματος έχοντας μαντήλι τα μαλλιά της.

• -Και οι δυο τους έχουν τα χέρια τους σταυρωμένα πάνω στο στήθος, ως μια θέση- στάση ταπεινότητας.

---

[1] Σημαντική επιβεβαίωση πως η περιοχή ήταν βυζαντινή εκείνη την εποχή, γιατί μάλλον δύσκολα θα μπορούσε κανείς να φανταστεί πως κάποια πριγκίπισσα σκορπούσε τα χρήματά της, έστω και για ιερούς σκοπούς, σε περιοχές που ήταν εδάφη των Σελτζούκων… βλ. GULLAUME DE JERHANION, ό.π. σελ. 16

[2] Για την επιγραφή ο Gregoire πρότεινε να αντικατασταθεί το όνομα με το ΙCΑΑΚ. Όμως οι Ισαάκ ήταν πολυάριθμοι τον δωδέκατο και δέκατο τρίτο αγώνα στις οικογένειες των Κομνηνών και των Αγγέλων που είχαν συγγένεια με τον Θεόδωρο Λάσκαρη. Εξάλλου ένας αδελφός του ονομαζότανε Ισσάκ. Βλ GULLAUME DE JERHANION, ό. π., σελ.16

 

Καρσή Κιλισσέ
Ισαπόστολοι Κωνσταντίνος και Ελένη
(νότιο τοίχωμα κάτω από τη μεγάλη αψίδα)

Σε μια αρκετά κατεστραμμένη απεικόνιση, ιδιαίτερα μάλιστα στα μορφολογικά τους χαρακτηριστικά. Ο Κωνσταντίνος παρίσταται σε ανδρική ηλικία με κοντά μαλλιά και μικρή γενειάδα, η Ελένη χωρίς πρόσωπο, αλλά και οι δυο σε στάση δεήσεως.

Είναι ενδεδυμένοι με τα βαρύτιμα βασιλικά τους ενδύματα έχοντας στη μέση ένα αρκετά ευμεγέθη ξύλινο και απέριττο σταυρό, αντικείμενο το οποίο μάλλον ήθελε περισσότερο ο καλλιτέχνης να τονίσει στο γενικό πλάνο του. Να σημειωθεί πως και οι δυο φέρουν φωτοστέφανα, τα οποία όμως είναι διαφορετικής αποχρώσεως.

Δεξιά και αριστερά τους υπάρχουν οι αντίστοιχες δηλωτικές επιγραφές δηλαδή: Άγιος Κωνσταντίνος (Ο ΑΓΙΟ.ΚΟςΑΝ) και Αγία Ελένη (ΗΑΓΙΑ ΕΛΕΝ).

Λοιπά πληροφοριακά στοιχεία

Η απεικόνιση συμπληρώνεται με μια επιπλέον επιγραφή η οποία ανήκει σε κάποιον Μιχαήλ Πλακίδα, δωρητή το ναού και έχει ως εξής:

Δέηση Μυχαιληου του Πλακίδα

                Κύριε Βοήθει τον δούλον…[1]

---

[1] Catherine Jolivet – Levy, ό.π. σ. 23

 

Άγιος Γεώργιος
Μεγάλο τόξο βόρειου τοιχώματος

Από τούτη τη σύνθεση δυστυχώς σώζονται ελάχιστα. Προφανώς ο άγιος εικονίζεται έφιππος επάνω σε λευκό άλογο και αρματωμένος, αλλά…

Αλλά έχει εξαφανισθεί σχεδόν ολόκληρος, ιδιαίτερα όμως το πρόσωπό του και ένα μεγάλο κομμάτι του σώματός του…με τα ίχνη της ανθρώπινης επέμβασης να είναι εμφανή ίσαμε τα σήμερα...

Σε καλύτερη κατάσταση βρίσκεται το άλογο, σε στάση κίνησης, κάτι που προκύπτει και από τα ανεμίζοντα ενδύματα του αγίου…

Ο αγιογράφος έπαιξε καταπληκτικά με τους πλούσιους και απαλούς χρωματισμούς και ιδίως με την αντίθεση του άσπρου -λευκού αλόγου και του μαύρου φόντου…

«Άγιο Γιώργη με λέγουνε απ’ την Καππαδοκία.

Θέλω να κάνεις χάρισμα μιαν όμορφ’ εκκλησία.

Γράψε και στη δεξιά μεριά, γράψ’ έναν καβαλάρη,

αρματωμένον με σταυρό και με χρυσό κοντάρι...».

Απόσπασμα

λαϊκού ποιήματος.

Λοιπά πληροφοριακά στοιχεία

• -Ο έφιππος άγιος συνοδεύεται από μια επιγραφή η οποία δυστυχώς διαβάζεται δύσκολα, μιας και εκτός των φθορών, είναι γραμμένη με συντομογραφίες και γράμματα τοποθετημένα σε σχήμα σταυρού. Επιπλέον τα ξ, ε, ρ, είναι γραμμένα ανάποδα. [1]

ξ

κφε χφ

ρ π

• -Ο άγιος είναι ντυμένος με χρυσή πανοπλία και επιπλέον φέρει κόκκινο χιτώνα.

 

[1] Από ορισμένους η μέθοδος αυτή θεωρείται ως αποτροπαϊκή γραφή- (αποτροπή του κακού…).

 

Καρσή Κιλισσέ
Τοιχογραφία
Ευαγγελισμός

Σημαντικότατη αγιογραφία σύμφωνα με την οποία τα πρόσωπα που απεικονίζονται είναι δυο. Αριστερά παριστάνεται ο αρχάγγελος Γαβριήλ (ΓΑΒΡΗ…Λ) και μάλιστα σε κίνηση, δηλαδή με τα πόδια σε διασκελισμό και τα φτερά σαν να έχουν μόλις κλείσει…το δεξί χέρι σε θέση χαιρετισμού- ευλογίας … να αναγγέλλει το χαρμόσυνο γεγονός λέγοντας το «Χαίρε Κεχαριτωμένη ο Κύριος μετά Σου, ευλογημένη συ εν γυναιξί » και στο αριστερό μια ράβδο- κρινάνθεμον, σύμβολο των αγγελιοφόρων. Σημείο πως στάλθηκε από τον Θεό ως αγγελιοφόρος… και όχι κρίνο κατά τη συμβολική της Δυτικής εκκλησίας…

Δεξιά η Παναγία ένθρονος, με έντονα και χαρακτηριστικά στοιχεία του προσώπου,   να τον ατενίζει με σεμνότητα και δέος, και μάλιστα σαν να λέγει…«Ιδού η δούλη Κυρίου. Γένοιτο μοι κατά το ρήμα σου», κρατώντας στα χέρια της μια ρόκα, δείγμα της αρετής και της εργατικότητάς της…που κατά το απόκρυφο Ευαγγέλιο του Ιακώβου «είλκε την πορφύραν»[1].

Δεξιά της Παρθένου υπάρχει επεξηγηματική φράση με την προαναφερόμενη «παράξενη» ορθογραφία:

«ΜΗΤΗΡ ΘΕΟΥ ΧΕΡΕΤΗΣΜΟΣ…ΧερεκεχαρητομενηοΚυριοςμεταcου».

Λοιπά πληροφοριακά στοιχεία

• Ο αρχάγγελος Γαβριήλ φορά ροζ και γκρι τηβέννους και φαίνεται πως οι κινήσεις του γίνονται πάνω σε μαρμάρινο έδαφος.
• Το φόντο πίσω του είναι σκούρο μπλε.
• Ο θρόνος της Παναγίας είναι χρυσός, με κόκκινο μαξιλάρι και πάνω σε ένα μεγάλο λευκό ύφασμα.
• Είναι ενδεδυμένη με σκούρο μπλε χιτώνα και καφέ μανδύα. Πάνω του φαίνονται λευκές λεπτομέρειες με ακανόνιστες ραβδώσεις που μοιάζουν με τα μαργαριτάρια.

---

[1] Φώτης Κόντογλου, ό.π., σελ. 154.

 

Καρσή Κιλισσέ
Τοιχογραφία
Ευαγγελισμός

Σημαντικότατη αγιογραφία σύμφωνα με την οποία τα πρόσωπα που απεικονίζονται είναι δυο. Αριστερά παριστάνεται ο αρχάγγελος Γαβριήλ (ΓΑΒΡΗ…Λ) και μάλιστα σε κίνηση, δηλαδή με τα πόδια σε διασκελισμό και τα φτερά σαν να έχουν μόλις κλείσει…το δεξί χέρι σε θέση χαιρετισμού- ευλογίας … να αναγγέλλει το χαρμόσυνο γεγονός λέγοντας το «Χαίρε Κεχαριτωμένη ο Κύριος μετά Σου, ευλογημένη συ εν γυναιξί » και στο αριστερό μια ράβδο- κρινάνθεμον, σύμβολο των αγγελιοφόρων. Σημείο πως στάλθηκε από τον Θεό ως αγγελιοφόρος… και όχι κρίνο κατά τη συμβολική της Δυτικής εκκλησίας… 
Δεξιά η Παναγία ένθρονος, με έντονα και χαρακτηριστικά στοιχεία του προσώπου, να τον ατενίζει με σεμνότητα και δέος, και μάλιστα σαν να λέγει…«Ιδού η δούλη Κυρίου. Γένοιτο μοι κατά το ρήμα σου», κρατώντας στα χέρια της μια ρόκα, δείγμα της αρετής και της εργατικότητάς της…που κατά το απόκρυφο Ευαγγέλιο του Ιακώβου «είλκε την πορφύραν» .
Δεξιά της Παρθένου υπάρχει επεξηγηματική φράση με την προαναφερόμενη «παράξενη» ορθογραφία:
«ΜΗΤΗΡ ΘΕΟΥ ΧΕΡΕΤΗΣΜΟΣ…ΧερεκεχαρητομενηοΚυριοςμεταcου».

Λοιπά πληροφοριακά στοιχεία
• Ο αρχάγγελος Γαβριήλ φορά ροζ και γκρι τηβέννους και φαίνεται πως οι κινήσεις του γίνονται πάνω σε μαρμάρινο έδαφος.
• Το φόντο πίσω του είναι σκούρο μπλε.
• Ο θρόνος της Παναγίας είναι χρυσός, με κόκκινο μαξιλάρι και πάνω σε ένα μεγάλο λευκό ύφασμα.
• Είναι ενδεδυμένη με σκούρο μπλε χιτώνα και καφέ μανδύα. Πάνω του φαίνονται λευκές λεπτομέρειες με ακανόνιστες ραβδώσεις που μοιάζουν με  τα μαργαριτάρια.

 

Karsi Kilisse
Τοιχογραφία
Η κρίση

Από τις πλέον σύνθετες απεικονίσεις και ίσως η πλέον καλά διατηρούμενη με πάρα πολλούς συμβολισμούς. Αριστερά του πλάνου υπάρχει ο άγγελος Κυρίου, κατά πάσα πιθανότητα ο αρχάγγελος Μιχαήλ, που φαίνεται να εκδιώκει μια πλειάδα ανθρώπων ενδεδυμένων με ιερά άμφια πάνω από τους οποίους υπάρχει η λέξη «ΑΡΧΙΕΡΙS»… Πρόκειται περί κληρικών οι οποίοι φάνηκαν ανάξιοι της αποστολής και του λειτουργήματός τους και οι οποίοι εκδιώκονται…

Δίπλα τους ο δαίμονας που και σε αυτήν την τοιχογραφία παριστάνεται παραδόξως ανθρώπινος, με φτερά και λευκοντυμένος, να κρατά από τα γένια τους εκδιωχθέντες και να ταΐζει τον παρευρισκόμενο Βύθιο δράκοντα, που είναι ευμεγέθης και χαρακτηριστικότατος…φολιδωτός, με τεράστιο κεφάλι, σουβλερά δόντια, δυο πόδια με μεγάλα γαμψά νύχια και δυνατή ουρά…και με κεφάλι λιοναριού. Επάνω στον οποίο επικάθονται δυο ανθρωπόμορφες φιγούρες.  

    Ο Σατανάς λευκός και ο Κάιν(;) δυσανάλογα μικρός και με σκούρο χρώμα…

Κάτω από τον δράκοντα απεικονίζεται μάλλον η κόλαση και τούτο γιατί στο μαύρο φόντο που υπάρχει διακρίνονται θαμπά οι ανθρώπινες μορφές- ψυχές… και είναι γραμμένη η λέξη «πίσα»… αλλά και βέβαια διάφοροι τόποι και τρόποι τιμωρίας όπως:

ΔΕΥΤΕ

ΦΙΛΙ [Μ] ΟΥ ΙC

ΠΙCΑΝ

Δηλαδή: δεύτε, φίλοι μου, εις πίσσαν

Ο CΚΟΛΙΞ Ο ΑΚΙΜΗΤΟC

Δηλαδή: ο σκώληξ ο ακοίμητος

ΤΟ ΠΗ [ρ] ΤΟ ΑCΒΕCΤΟΝ

ΟΡΙΟΥΟC ΔΡΑΚΟΝ

Ο ΔΕΜΟΝ

ΤΟ CΚΟΤΟC ΕΞΟΤΕΡΟΝ

Δηλαδή μια παράσταση πολυσύνθετη γεμάτη με συμβολισμούς και επεξηγηματικές επιγραφές που διατηρούνται στο γνωστό ορθογραφικό μοτίβο της εποχής.

     Παρατήρηση

Στο μέσο περίπου της τοιχογραφίας υπάρχει μια διαφορετική φιγούρα ενός πλούσια ντυμένου ανδρός ο οποίος σέρνεται προς τον δράκοντα με απόχη (σκοινί;), που του έχει απλώσει ο σατανάς… και πρόκειται για τον Ιούδα (Ηούδα) με τους συμβολισμούς της θηλιάς.

Λοιπά πληροφοριακά στοιχεία.

• Στα αριστερά της σύνθεσης υπάρχει ανάμεσα στον εκδιώκοντα άγγελο και τους αρχιερείς μια λευκή διαχωριστική γραμμή από το ένα άκρο έως το άλλο. Είναι ακριβώς το όριο που οριοθετεί την κόλαση.

Δίπλα στον άγγελο υπάρχει η επιγραφή: ο άγγελος ο εξορινός, δηλαδή ο άγγελος που εξορίζει.

• Επιπλέον είναι χαρακτηριστική η κίνηση του δόρατος που διαπερνά τη γραμμή και είναι έτοιμο να καρφώσει με τη λόγχη τους λαιμούς των φιγούρων που από τα λευκά ράσα, πιστεύουμε, επιπλέον και της σημείωσης, πως πρόκειται για επισκόπους.
• Σε δεύτερο πλάνο αλλά ευκρινώς, βλέπουμε μια ομάδα τριών κληρικών οι οποίοι οδηγούνται στην κόλαση από κάποιον δαίμονα… ή τους δίδει βορά στον παρευρισκόμενο Βύθιο δράκοντα.  
• Σύμφωνα με νεώτερη άποψη επί του δράκοντα η μικρόσωμη φιγούρα δεν ανήκει στον Κάιν αλλά τον Άδη…
• Οι απόψεις για το θέμα της απεικόνισης διίστανται:

Σύμφωνα με την πρώτη, απεικονίζονται οι κληρικοί οι οποίοι εγκατέλειψαν το ποίμνιό τους, μετά την κατάκτηση της περιοχής από τους Σελτζούκους, γι’ αυτό και τιμωρούνται.

Σύμφωνα με τη δεύτερη, απεικονίζονται οι αιρετικοί κληρικοί των θεολογικών διαμαχών του 11^ου αιώνα.

Σύμφωνα πάλι με μια τρίτη, δεν απεικονίζονται ορθόδοξοι κληρικοί αλλά Λατίνοι οι οποίοι βεβήλωσαν μια σειρά εκκλησιών μετά την κατάληψη της Κωνσταντινούπολης το 1204[1].

• Η σύνθεση συμπληρώνεται από τρεις σωρούς       ψυχών οποίες έχουν το σκούρο πράσινο χρώμα, ένδειξη της σαπίλας, κακίας…
• Στο κάτω μέρος της τοιχογραφίας και δίπλα στην επιγραφή CΚΟΛΙΞ Ο ΑΚΙΜΗΤΟC υπάρχει σωρός ψυχών που περιβάλλεται από φίδια και σκουλήκια, τα οποία δαγκώνοντας υποβάλουν σε μαρτύρια του κακούς.

• Ο Βύθιος Δράκων απεικονίζεται κατασπαράζοντας έναν ανθρώπινο κορμό.

---

[1] Catherine Jolivet – Levy, σελ. 166

 

Καρσή Κιλισσέ- Κόγχη- Διάκοσμος αψίδας

• Στο σωζόμενο δεξιό τμήμα υπάρχουν τρεις φιγούρες με βιβλίο στα χέρια, μη εύκολα αναγνωρίσιμες, που θα μπορούσαν να είναι τρεις απόστολοι ή τρεις ευαγγελιστές. Κατά τους Rott- Jerhanion, επίσης στο κάτω μέρος των τοιχωμάτων, θα πρέπει να υπήρχε μια σειρά από όρθιους αποστόλους κατά τη γνωστή αγιογράφηση των άλλων εκκλησιών σε διπλανά χωριά[1].

Γεγονός που, κατά τον Jerhanion, «…μπορεί να αποτελεί ένδειξη ότι ένα τμήμα του διακόσμου, στο τοίχωμα με την αψίδα, πραγματοποιήθηκε σε μια παλαιότερη εποχή από το υπόλοιπο»[2]. Άποψη την οποία αποδέχεται πλήρως ο Rott, ότι δηλαδή «φαίνεται ξεκάθαρα πως υπήρχαν δυο στρώματα ζωγραφικής και αυτό θα πρέπει να είναι ενδεχομένως ένα απομεινάρι του πρωταρχικού τμήματος»[3].

Πάντως και σε κάθε περίπτωση και οι δυο ερευνητές δηλώνουν πως «ούτε στις σημειώσεις μας, ούτε στις φωτογραφίες μας δεν μπορέσαμε να βρούμε τίποτε που να μπορεί να στηρίζει την υπόθεση ενός διπλού στρώματος ζωγραφικής. Επομένως η αμφιβολία παραμένει και η ανωμαλία μπορεί να ερμηνευτεί σαν καπρίτσιο είτε του ζωγράφου είτε του δωρητή…»[4].

• Στο κάτω μέρος της κόγχης υπάρχει ακόμα και σήμερα αναθηματική επιγραφή, η οποία αποτελεί ένα από τα σπουδαία ενδιαφέροντα τούτης της εκκλησιάς.

Όχι μόνο για τη επακριβή ημερομηνία την οποία καταγράφει, αλλά και τη σχετική αναφορά, που προσθέτει μεγαλύτερη αξία, στον Θεόδωρο Λάσκαρη ως «Βασιλεύοντος» και μάλιστα σε μια περιοχή τόσο απομακρυσμένη, πολύ πιο πέρα από το Ικόνιο, έδρα του Σουλτάνου[5].

Επιγραφή την οποία παραθέτουμε όπως αναλύεται-καταγράφεται από τους προαναφερόμενους ερευνητές, αλλά και αυτούσια όπως βρίσκεται στον χώρο.

1-         ΕΚ (;) ΟΝΑΑΥΤΟΥΕΠΗΒΑCΗΛΕΟΝΤΟCΘΕΟΔΟΡΟΥ

           ΛΑCΚΑΡΗΕΤΟΥC(R)ΨΚΚΕΕΝΓΝΗΑΠΡΗΛΥΟΗ (P) ΚΕ[6]

     2-…του] εκ [γ]ονα αυτου επη βασηλεοντος Θεοδορου Λασκαρη ετους ςψκ  

       ΄(.)ε ενδ (ικτιώνος) ιε μ(η)νή απριλυο ης τ(ας) κε

3-Ανεκαινίσθη (εκαλλιεργήθη) ο ναός ούτος….δια συνδρομής του…υπέρ της

σωτηρίας αυτού και του έκγονα[7] αυτού επί βασιλεύοντος Θεοδώρου

Λάσκαρη, έτους ςψκ και ινδικτιώνος ιε, μηνί Απριλίου εις τας κε

                                         (25 Απριλίου 1212)

---

[1] GULLAUME DE JERHANION, ό.π., σελ 14 «Το 1912 ο διάκοσμος της αψίδας ήταν σχεδόν κατεστραμμένος. Αναγνωρίσαμε στο δεξιό τμήμα τρεις Αποστόλους ή Ευαγγελιστές με βιβλίο στα χέρια. Αυτό μας επιτρέπει να υποθέσουμε ότι στο κάτω μέρος των τοιχωμάτων υπήρχε σειρά από όρθιους Αποστόλους όπως στον Άγιο Ευστάθιο, στον Άγιο Ιωάννη τον Βαπτιστή και ίσως και στον Άγιο Συμεών στο Ζήλβε… βρίσκουμε συνήθως σε αυτές τις θέσεις τοιχογραφίες πατέρων…».

[2] Ό.π. σελ 14

[3] Ό.π. σελ. 15

[4] Ό.π. σελ.15

[5] Ό. π. σελ. 16 «…Πρέπει να υπενθυμίσουμε ότι η επιγραφή της Αραβησσού δεν είναι μεμονωμένη. Στην εκκλησία των Σαράντα Μαρτύρων στο Souvech βρίσκουμε μια άλλη αφιέρωση απολύτως ξεκάθαρη και μεταγενέστερη κατά πέντε χρόνια που δίδει στον ίδιο το Θεόδωρο Λάσκαρη τον τίτλο του Αυτοκράτορα».

[6] Ζητούμε την ανοχή του αναγνώστη αλλά είναι αδύνατη η σχηματική τοποθέτηση ορισμένων στοιχείων της επιγραφής στα ελληνικά. Τα εντός των αγκυλών γράμματα βρίσκονται ανάποδα…

[7] Αρχιτ] εκ [τ] ονα