Κωνσταντίνος Νίγδελης

Η Γενοκτονία των Ελλήνων στη Μικρά Ασία ήταν αποτέλεσμα οργανωμένης πολιτικής των Εβραϊκών και Τουρκικών καθεστώτων μεταξύ του 1894 και 1955. Συνίστατο από συστηματικές σφαγές, βασανιστήρια και εθνικές εκκαθαρίσεις εκατομμυρίων Ελλήνων από την ιδία δική τους ελληνική γη στην Μικρά Ασία, την Κωνσταντινούπολη και την Αν. Θράκη.
Εκατομμύρια παιδιά, άνδρες και γυναίκες βασανίστηκαν και σφαγιάσθηκαν ή κρεμάστηκαν σε πλατείες ή κάηκαν μαζί με τα σπίτια τους μόνο και μόνο επειδή ήταν Έλληνες. Το μόνο «έγκλημα» αυτών των εκατομμυρίων ανθρώπων ήταν ότι ζούσαν στην δική τους ελληνική γη, εκεί όπου είχαν ζήσει οι πρόγονοί τους για χιλιάδες χρόνια πριν τις εβραϊκές και τουρκικές εισβολές. Οι Τούρκοι κυβερνήτες εκτέλεσαν με αφάνταστη σκληρότητα το σχέδιό τους να δημιουργήσουν μια «Τουρκία για τους Τούρκους», μια καθαρά εξ ολοκλήρου Εβραιομογγολικής Τουρκίας.

Η εντολή του Νουρεντίν Πασά για τη σφαγή  των Ελλήνων της Σμύρνης.

Αν και υπάρχουν άπειρες αποδείξεις που τεκμηριώνουν ότι η Γενοκτονία των Ελλήνων είναι αναμφισβήτητο γεγονός, η Ελληνική Κυβέρνηση προσπαθεί να ευχαριστήσει τους στρατιωτικούς που κυβερνούν την Τουρκία αναφερόμενοι στην Γενοκτονία των Ελλήνων ως μια απλή «Καταστροφή».

Με απόφασή της η ελληνική κυβέρνηση διαγράφει τον όρο «Γενοκτονία» από νόμο που ψήφισε το Ελληνικό Κοινοβούλιο το 1998. Σύμφωνα με τον Νόμο 2645 έχει θεσπιστεί η 14η Σεπτεμβρίου, ως ημέρα Μνήμης για την Γενοκτονία που υπέστη ο Ελληνισμός της Μικράς Ασίας.

Πορεία θανάτου των εκτοπισμένων Ελλήνων, στην τουρκική ενδοχώρα.

Η αντίστροφη μέτρηση για τους Έλληνες «όπως και για τις υπόλοιπες χριστιανικές (=ελληνικές) ομάδες» είχε αρχίσει με το πραξικόπημα των Νεότουρκων. Η μέχρι τότε κατάσταση περιγράφεται στις 30 Νοεμβρίου 1908 στη σοσιαλιστική εφημερίδα «Ο Λαός» της Κωνσταντινούπολης που εξέδιδε ο Ν. Γιαννιός:

«Όλοι οι μουσουλμάνοι ήταν ίσοι αναμεταξύ τους. Όλοι μπορούσαν να γίνουν πασάδες ή στρατηγοί. Μα δεν παραδέχονταν τους χριστιανούς για ίσους με τον εαυτό τους, παρά τους ονομάζανε γκιαούρηδες. Τους απογόνους των παλαιών κατοίκων τους μεταχειρίζονταν σαν ξένους. Δεν τους επέτρεπαν να γίνουν αξιωματικοί ή υπάλληλοι. Δεν τους δέχονταν για μάρτυρες στα τουρκικά δικαστήρια.

Η τουρκική κυβέρνηση τους ανεχόταν μόνο, βάζοντάς τους να πληρώνουν ένα χωριστό φόρο, το χαράτσι. Τους ονόμαζαν ραγιάδες (κοπάδια) και δεν τους ήθελαν για άλλο τίποτα, παρά για να τρέφουν τον μουσουλμανικό λαό. Στις επαρχίες μόνο οι μουσουλμάνοι ήτανε γαιοκτήμονες. Οι χριστιανοί ήταν αγρότες, απαράλλαχτα όπως οι δούλοι στον μεσαίωνα. Πριν την κατοχή, οι χριστιανοί αυτοί ήσαν έθνη ανεξάρτητα και πάντα είχαν βαστάξει τη γλώσσα, τη φορεσιά τους και τις συνήθειές τους».

Η ευκαιρία για τους Τούρκους δόθηκε στη διάρκεια του Α΄ Παγκοσμίου Πολέμου, με τη συμπαράσταση των Γερμανών συμμάχων τους. Οι πρώτοι διωγμοί ξεκινούν από την Ανατ. Θράκη με τη βίαιη μετακίνηση του ελληνικού πληθυσμού. Ακολουθούν μεγάλες διώξεις κατά των Ελλήνων της Μικράς Ασίας για να κορυφωθούν με τη γενοκτονία στο μικρασιατικό Πόντο.

Οι Έλληνες της Σμύρνης οδηγούνται προς τον διωγμό

Το κόστος της σφαγής του 1922 ήταν τεράστιο για τον Ελληνισμό. Ο Τζορτζ Χόρτον, Αμερικανός πρόξενος στη Σμύρνη την περίοδο των τραγικών γεγονότων, υπολόγισε σε περισσότερους από ένα εκατομμύριο τους Έλληνες που εξοντώθηκαν στο σύνολο του μικρασιατικού χώρου κατά τη διάρκεια των εθνικών εκκαθαρίσεων.

Με βάση την οθωμανική απογραφή, οι Έλληνες στον μικρασιατικό χώρο (Δυτική Μικρά Ασία, Πόντος και Καππαδοκία) ξεπερνούσαν τα δυόμισι εκατομμύρια πριν από την έναρξη του Α΄ Παγκοσμίου Πολέμου.

Η επόμενη καταγραφή τους γίνεται στην Ελλάδα το 1928. Καταγράφονται λίγο περισσότεροι από ένα εκατομμύριο.

Έλληνες της Μικράς Ασίας σκοτώνονται, «σφάζονται κυριολεκτικά»  από Τούρκους

Στις 15 Αυγούστου 1922 μία ανακοίνωση γνωστοποιούσε την εκκένωση από τον Ελληνικό Στρατό του Αφιόν Καραχισάρ. Η 25η Αυγούστου ήταν η τελευταία ημέρα της παρουσίας των Ελληνικών Αρχών στη Σμύρνη. Η πυρπόληση της Σμύρνης έγινε την Τετάρτη 31 Αυγούστου 1922.

Στις 31 Αυγούστου (14 Σεπτεμβρίου με το νέο ημερολόγιο) οι Τούρκοι στρατιώτες του Νουρεντίν βάσει σχεδίου που τους παρέδωσαν οι Τουρκικές αρχές άρχισαν να ανάβουν φωτιές στην πόλη. Με βενζίνη ή με πετρέλαιο άναψαν φωτιά πρώτα στην αρμενική συνοικία. Συνέχισαν το εμπρηστικό τους έργο σε όλες ανεξαιρέτως τις ελληνικές συνοικίες. Το αεράκι διευκόλυνε την φωτιά να απλωθεί από σπίτι σε σπίτι που επεκτάθηκε σε έκταση 3,5 χιλιομέτρων. Εκτός από ορισμένα κτήρια του παραλιακού δρόμου που τους έδωσαν εντολή να μην τα πειράξουν , οι Τούρκοι στρατιώτες ανατίναξαν όλα τα υπόλοιπα με δυναμίτη. Η φωτιά εμαίνετο όλη την νύχτα και σάρωσε όλη σχεδόν την πόλη. Κάηκαν 55.000 σπίτια από τα οποία τα 43.000 ήταν ελληνικά, τα 10.000 αρμενικά και 2.000 ξένων υπηκόων. Αποτεφρώθηκαν 117 σχολεία κοινοτικά και ιδιωτικά, ελληνικά και αρμενικά, όλα τα νοσοκομεία, 2 μουσεία και πολλά ιδρύματα. Από τις εκκλησίες οι 43 από τις 46. Από την πυρκαγιά και τις επιθέσεις των Τούρκων κατά του τρομοκρατημένου πλήθους στους δρόμους τις Σμύρνης για 3-4 ημέρες περίπου στους 12.000 ανθρώπους, από τους όποιους οι 10.000 Έλληνες έχασαν την ζωή τους.

Η Σμύρνη καίγεται και οι κάτοικοι προσπαθούν να μπουν στις βάρκες.
Φαίνεται ολοκάθαρα η αμερικάνικη σημαία (=Εβραίων).

Με αγωνία και πανικό ο πληθυσμός καταφεύγει στην προκυμαία, για να επιβιβαστεί σε πλοία. 300.000 άνθρωποι στο στενό χώρο της προκυμαίας, ανάμεσα στις φλόγες και στο λιμάνι της σωτηρίας που ελπίζουν. Τα πολεμικά πλοία των Συμμάχων τήρησαν θέση ουδέτερη-απλού παρατηρητή, δεν βοήθησαν ή ακόμα εμπόδισαν την επιβίβαση και σωτηρία των κατοίκων. Όσα ελληνικά πλοία ήταν εκεί βοήθησαν όσο μπορούσαν στη διάσωση.

Πολλοί πέφτουν στη θάλασσα και πνίγονται μέσα στον πανικό. Οι υπερφορτωμένες βάρκες ανατρέπονται και βυθίζονται. Κάποιοι άλλοι προσπαθούν να βγούνε στη στεριά για να αποφύγουν τον πνιγμό και οι Τούρκοι τους κόβουν τα χέρια.

ΜΑΡΤΥΡΙΕΣ

Ελένη Καραντώνη από το Μπουνάρμπασι:
«...Άρχισε ο στρατός μας να φεύγει. Χτυπούσαν τις πόρτες μας και ζητούσαν ρούχα για να βγάλουν το χακί από πάνω τους. Πόσους δεν ντύσαμε! Οι μεγάλοι οι δικοί μας ξεκουμπίστηκαν και φύγανε κι άφησαν τον κόσμο στο έλεος του Θεού. Έφταναν οι στρατιώτες ξυπόλυτοι, γυμνοί, κουρελιασμένοι, πρησμένοι, νηστικοί. Οι Τούρκοι κατέβαιναν και έσφαζαν τους Έλληνες. Το ίδιο έκαναν και οι δικοί μας. Παντού φωτιά και μαχαίρι άκουες και έβλεπες. Από τους κατοίκους του Μπουνάρμπασι έμειναν καμιά δεκαριά οικογένειες... Μερικοί κατάφεραν να φύγουν, σέρνοντας με την κοιλιά προς το Σικλάρι και από κει στη Σμύρνη. Τους άλλους όλους τους ατιμάσανε, τους σφάξανε, τους κρεμάσανε, τους κάψανε. Κι εκείνους που κατάφεραν από το Σικλάρι να φτάσουν στη Σμύρνη, όταν ήρθε ο Κεμάλ, τους έπιασε και τους έσφαξε.

Εμείς βρισκόμασταν στη Σμύρνη. Πλημμύρα οι μαχαλάδες στο αίμα. Βάλανε φωτιά οι Τούρκοι, μια ώρα μακριά. «Μη φοβάστε είναι μακριά», μας είπε ο νοικοκύρης του σπιτιού που μέναμε. Σ´ ένα τέταρτο η φωτιά είχε έρθει σε μας. Ρίχνανε βενζίνη και προχωρούσε. Βγήκαμε στο δρόμο. Φωτιά από τη μια, θάλασσα από την άλλη. Βρισκόμασταν στη μέση. Και οι Τσέτες (οι άτακτοι Τούρκοι) βρίσκονταν στη μέση, και έσφαζαν και σκότωναν.

Τη νύχτα οι Τσέτες έκαναν επίθεση να ‘ρπάξουν, να σφάξουν, να ‘ τιμάσουν.
«Βοήθεια! Βοήθεια!», φώναζε ο κόσμος. Τα εγγλέζικα πλοία ήταν απέναντι. Έριχναν τους προβολείς. Σταματούσαν για λίγο. Τη νύχτα θέλαμε να πάμε προς νερού μας. Πήγαμε λίγο πιο έξω, φρίκη! Βρεθήκαμε σε μια χαβούζα (μεγάλο ανοιχτό λάκκο). Γύρω-γύρω, στα χείλια της χαβούζας σπαρταρούσαν κορμιά, και μέσα η χαβούζα ήταν γεμάτη κεφάλια. Έπαιρναν όποιον έπιαναν, τον πήγαιναν στην άκρια της χαβούζας, έκοβαν το κεφάλι και το έριχναν μέσα στη χαβούζα και τα κορμιά τα άφηναν να σπαρταρούν γύρω-γύρω. Ήταν φοβερό. Όσοι το είδαν τρελάθηκαν. Το τρελοκομείο γέμισε από τρελούς σαν ήρθαμε. Εκεί σ´ αυτό το μέρος χάσαμε και τον πατέρα μου. Τον αδελφό μου τον έσφαξαν στο χωριό. Έβγαλαν, μετά, ιταλικά και ελληνικά πλοία και μας πήραν. Πόσους; Ούτε ένα είκοσι τις εκατό δεν επήραν. Τέτοια καταστροφή δεν είδαν τα μάτια μου!».

Αριστερά: Ελληνίδα πρόσφυγας και το παιδί της με σπασμένο πόδι.
Δεξιά: Ένας από τους πολλούς Έλληνες που κρεμάστηκαν μέσα στην Σμύρνη.

Χρήστος Αγγελομάτης: «Οι δρόμοι της Σμύρνης, ήσαν μαύροι από τους κατερχομένους από το εσωτερικόν πολίτας και στρατιώτας και όλοι έσπευδον προς την προκυμαίαν, με την ιδέαν ότι θα εύρισκον εκεί τα πλοία της σωτηρίας των». 

Ο Εβραίος Αμερικανός Πρόξενος της Σμύρνης George Horton: «Ο συστηματικός εμπρησμός της Σμύρνης έγινε από τους στρατιώτας του Μουσταφά Κεμάλ με τον σκοπό να εξολοθρευθούν οι χριστιανοί της Μικράς Ασίας και να μην ξαναγυρίσουν ποτέ πια στην Πατρίδα τους. Βέβαιο είναι ακόμη, ότι εκτός από την φωτιά είχαν προσχεδιασθεί και οι σφαγές και οι λεηλασίες. Χιλιάδες υποφέρουν και αποθνήσκουν εις την Σμύρνην. Η κατάσταση αυτών των ανθρώπων υπερβαίνει πάσαν περιγραφήν. Δεν ενθυμούμαι επεισόδιον εις την ιστορίαν παρομοίων ανθρωπίνων συμφορών. Έχοντες οπίσω των τα καιόμενα σπίτια των, οι άνθρωποι αυτοί μένουν επί ώρας και ημέρας εις την προκυμαίαν της Σμύρνης γυναίκες, άνδρες και παιδιά κραυγάζοντες και εκλιπαρούντες πλοία για να φύγουν».

Ελληνικές Οικογένειες ξεκληρίζονται από τους Τούρκους.
Σφάζοντας οι Τούρκοι μανάδες, πατεράδες, παιδιά και μωρά. 

«Τάιμς Νέας Υόρκης» στις 18/9/1922 :

«Από την 11η νυκτερινή της Κυριακής 28ης Αυγούστου και ύστερα κανένα ελληνικό και αρμενικό σπίτι δεν έμεινε άθικτο, θύρες έσπαζαν, παράθυρα παραβιάζονταν, γυναίκες ατιμάζονταν, άνδρες και παιδιά λογχίζονταν, αποκεφαλίζονταν, στραγγαλίζονταν, ως κουρέλια ξεσχίζονταν. Τούρκοι αξιωματικοί κατευθύνουν το πλιάτσικο των στρατιωτών. Συναντήσαμε πολλούς να μεταφέρουν κλοπιμαία με κάθε μέσο. Οι σφαγές παίρνουν διαστάσεις. Τα πτώματα άλλοτε ακέφαλα και άλλοτε ακρωτηριασμένα παραμένουν άταφα και αναδίδουν φοβερή δυσοσμία».

Ουίνστον Τσώρτσιλ: «Ο Κεμάλ γιόρτασε το θρίαμβό του με τη μεταβολή της Σμύρνης σε τέφρα και την τεράστια σφαγή του εκεί χριστιανικού πληθυσμού».

Έλληνες κάθε ηλικίας, της Σμύρνης, αφού βασανιστήκανε και δολοφονηθήκανε.

Διδώ Σωτηρίου «Τα Ματωμένα Χώματα» (απόσπασμα):

«Όποια γλώσσα κι αν μιλάς, λόγια δε θα βρεις να τόνε περιγράψεις. Τι κάνουν, λοιπόν, οι προστάτες μας; Τι κάνουν οι ναύαρχοι με τα χρυσά σιρίτια, οι διπλωμάτες κι οι πρόξενοι της Αντάντ! Στήσανε κινηματογραφικές μηχανές στα καράβια τους και τραβούσανε ταινίες τη σφαγή και τον ξολοθρεμό μας! 

Μέσα στα πολεμικά οι μπάντες τους παίζανε εμβατήρια και τραγούδια της χαράς για να μη φτάνουν ίσαμε τ' αφτιά των πληρωμάτων οι κραυγές της οδύνης και οι επικλήσεις του κόσμου. Και να ξέρει κανείς πώς μια, μόνο μια κανονιά, μια διαταγή, έφτανε για να διαλύσει όλα κείνα τα μαινόμενα στίφη. Κι η κανονιά δε ρίχτηκε κι η εντολή δε δόθηκε!

Η θάλασσα δεν είναι πια εμπόδιο. Χιλιάδες άνθρωποι πέφτουνε και πνίγονται. Τα κορμιά σκεπάζουν τα νερά σαν να 'ναι μόλος. Οι δρόμοι γεμίζουνε κι αδειάζουνε και ξαναγεμίζουνε. Νέοι, γέροι, γυναίκες, παιδιά ποδοπατιούνται, στριμώχνονται, λιποθυμούνε, ξεψυχούνε. Τους τρελαίνουν οι χαντζάρες, οι ξιφολόγχες, οι σφαίρες των τσέτηδων!

- Βούρ, κεραταλάρ: Χτυπάτε τους τούς κερατάδες.

Το βράδυ το μονοφώνι κορυφώνεται. Η σφαγή δε σταματά. Μόνο όταν τα πλοία ρίχνουνε προβολείς γίνεται μια πρόσκαιρη ησυχία. Μερικοί που καταφέρανε να φτάσουνε ζωντανοί ίσαμε τη μαούνα, μας ιστορούνε το τι γίνεται όξω, στις γειτονιές. 

Οι τσέτες του Μπεχλιβάν και οι στρατιώτες τού  Νουρεντίν τρώνε ανθρώπινο κρέας. Σπάζουνε, πλιατσικολογούνε σπίτια και μαγαζιά. Όπου βρούνε ζωντανούς, τούς τραβούνε όξω και τους βασανίζουνε. Σταυρώνουνε παπάδες στις εκκλησιές, ξαπλώνουνε μισοπεθαμένα κορίτσια κι αγόρια πάνω στις Άγιες Τράπεζες και τ' ατιμάζουνε. Απ' τον Αη-Κωνσταντίνο και το Ταραγάτς ίσαμε το Μπαλτσόβα το τούρκικο μαχαίρι θερίζει».

Οι Τούρκοι στρατιώτες μπροστά στα κεφάλια των Ελλήνων θυμάτων τους

«Ο Κεμάλ γιόρτασε το θρίαμβό του με τη μεταβολή της Σμύρνης σε τέφρα και την τεράστια σφαγή του εκεί χριστιανικού πληθυσμού», έγραψε στα απομνημονεύματά του ο Ουΐνστον Τσόρτσιλ.

Η σφαγή της Σμύρνης συγκλόνισε ολόκληρο τον πολιτισμένο κόσμο. Ακόμα και στη Γαλλία -η φιλοτουρκική πολιτική της οποίας καθόριζε την πληροφόρηση που παρείχαν οι δημοσιογράφοι- διογκώθηκαν τα αντιτουρκικά συναισθήματα.

Όμως, περισσότερο από τις ανταποκρίσεις και τις ψυχρές επισημάνσεις των διπλωματών, το τρομερό τοπίο εκείνων των ημερών αποκαλύπτεται μέσα από τις μαρτυρίες όσων το έζησαν. Η συλλογή και η έκδοση των αυθεντικών μαρτυριών έγινε από το Κέντρο Μικρασιατικών Σπουδών.

Μαρτυρίες συγκλονιστικές, που πιστοποιούν την ύπαρξη του Μικρασιατικού Ολοκαυτώματος. Τυχαία επιλέξαμε και δημοσιεύουμε τις αναμνήσεις της Ελένης Καραντώνη από το Μπουνάρμπασι, έντεκα χιλιόμετρα βορειοανατολικά της Σμύρνης.

Το Μπουνάρμπασι είχε χίλιους κατοίκους, από τους οποίους οι οκτακόσιοι ήταν Έλληνες:

«...Άρχισε ο στρατός μας να φεύγει. Χτυπούσαν τις πόρτες μας και ζητούσαν ρούχα για να βγάλουν το χακί από πάνω τους. Πόσους δεν ντύσαμε! Οι μεγάλοι οι δικοί μας ξεκουμπίστηκαν και φύγανε κι αφήσαν τον κόσμο στο έλεος του Θεού. Έφταναν οι στρατιώτες ξυπόλυτοι, γυμνοί, κουρελιασμένοι, πρησμένοι, νηστικοί. Οι Τούρκοι κατεβαίναν και σφάζαν τους Ελληνες. Το ίδιο έκαναν και οι δικοί μας. Παντού φωτιά και μαχαίρι άκουες και έβλεπες. Από τους κατοίκους του Μπουνάρμπασι έμειναν καμιά δεκαριά οικογένειες... Μερικοί κατάφεραν να φύγουν, σέρνοντας με την κοιλιά προς το Σικλάρι και από κει στη Σμύρνη. Τους άλλους όλους τους ατιμάσανε, τους σφάξανε, τους κρεμάσανε, τους κάψανε. Κι εκείνους που κατάφεραν από το Σικλάρι να φτάσουν στη Σμύρνη, όταν ήρθε ο Κεμάλ, τους έπιασε και τους έσφαξε.

Εμείς βρισκόμασταν στη Σμύρνη. Πλημμύρα οι μαχαλάδες στο αίμα. Βάλανε φωτιά οι Τούρκοι, μια ώρα μακριά. «Μη φοβάστε είναι μακριά», μας είπε ο νοικοκύρης του σπιτιού που μέναμε. Σ' ένα τέταρτο η φωτιά είχε έρθει σε μας. Ρίχνανε βενζίνη και προχωρούσε. Βγήκαμε στο δρόμο. Φωτιά από τη μια, θάλασσα από την άλλη. Βρισκόμασταν στη μέση.

Και οι Τσέτες (σ.τ.σ. οι άτακτοι Τούρκοι) βρίσκονταν στη μέση, και σφάζαν και σκοτώναν. Τη νύχτα οι Τσέτες έκαναν επίθεση ν' αρπάξουν, να σφάξουν, ν' ατιμάσουν. «Βοήθεια! Βοήθεια!», φώναζε ο κόσμος. Τα εγγλέζικα πλοία ήταν απέναντι. Έριχναν τους προβολείς. Σταματούσαν για λίγο. Τη νύχτα θέλαμε να πάμε προς νερού μας. Πήγαμε λίγο πιο έξω, φρίκη! Βρεθήκαμε σε μια χαβούζα (σ.τ.σ. μεγάλο ανοιχτό λάκκο). Γύρω γύρω, στα χείλια της χαβούζας σπαρταρούσαν κορμιά, και μέσα η χαβούζα ήταν γεμάτη κεφάλια.

Έπαιρναν όποιον έπιαναν, τον πήγαιναν στην άκρια της χαβούζας, έκοβαν το κεφάλι και το έριχναν μέσα στη χαβούζα και τα κορμιά τα άφηναν να σπαρταρούν γύρω γύρω. Ήταν φοβερό. Όσοι το είδαν τρελάθηκαν. Το τρελοκομείο γέμισε από τρελούς σαν ήρθαμε. Εκεί σ' αυτό το μέρος χάσαμε και τον πατέρα μου. Τον αδελφό μου τον έσφαξαν στο χωριό. Έβγαλαν, μετά, ιταλικά και ελληνικά πλοία και μας πήραν. Πόσους; Ούτε ένα είκοσι τοις εκατό δεν επήραν. Τέτοια καταστροφή δεν είδαν τα μάτια μου!».

Η άνοδος του τουρκικού εθνικισμού και οικονομικά συμφέροντα συνδεόμενα σε μεγάλο βαθμό με την οικονομική διείσδυση της Γερμανίας στην Οθωμανική Αυτοκρατορία οδήγησαν σε συστηματικούς διωγμούς του ελληνικού στοιχείου που διήρκεσαν από το 1913 ως τη Μικρασιατική Εκστρατεία.

Οι διωγμοί μπορούν να διακριθούν σε τρεις φάσεις ως προς το είδος, την ένταση και το αποτέλεσμά τους. Έτσι, στο διάστημα 1913-14 έχουμε την πρώτη φάση διωγμών. Οι σχέσεις Ελλάδας-Τουρκίας ήταν τότε σε ένταση εξαιτίας της κατακύρωσης των νησιών του βορειοανατολικού Αιγαίου στην Ελλάδα. Οι διωγμοί άρχισαν με τη βίαιη εκτόπιση των Ελλήνων της ανατολικής Θράκης, ενώ από το Μάιο του 1914 επεκτάθηκαν και στη δυτική Μικρά Ασία. Στη θέση των Ελλήνων εγκαταστάθηκαν τούρκοι πρόσφυγες από τα εδάφη που έχασε η Τουρκία στους Βαλκανικούς Πολέμους. Μεθοδευμένοι από τους Γερμανούς, οι διωγμοί έδιωξαν τότε 130.000 Έλληνες από την περιοχή της Ερυθραίας. Πολλοί κατέφυγαν στην Ελλάδα, ενώ οι υπόλοιποι μεταφέρθηκαν στο εσωτερικό της Μικράς Ασίας. Τότε αποφασίστηκε και μερική ανταλλαγή των πληθυσμών, ενώ Μεικτή Επιτροπή δημιουργήθηκε για την εκτίμηση της περιουσίας των ανταλλαξίμων.

Σύμφωνα με τη στατιστική του Οικουμενικού Πατριαρχείου, 153.890 Έλληνες εκτοπίστηκαν στο εσωτερικό από τα παράλια της Μικρασίας ως τα τέλη του 1914. Η δεύτερη φάση των διωγμών εγκαινιάζεται με την εμπλοκή της Τουρκίας στον Α' Παγκόσμιο Πόλεμο. Εκδηλώθηκε αρχικά με εξοντωτική οικονομική αφαίμαξη των Ελλήνων για τις ανάγκες του πολέμου. Άλλο μέτρο, το οποίο αρχικά προβλήθηκε ως εφαρμογή της αρχής της ισότητας ανάμεσα στις εθνότητες της αυτοκρατορίας, ήταν οι στρατιωτικές υποχρεώσεις του αντρικού πληθυσμού από 20 έως 45 ετών, ενώ οι μεγαλύτεροι θα επάνδρωναν τα περίφημα αμελέ ταμπουρού, τα τάγματα εργασίας, που σήμαινε αγγαρεία σε λατομεία, αγρούς, ορυχεία και δημόσια έργα στο εσωτερικό της Μικρασίας.

Οι κακουχίες εξόντωσαν πολλούς Έλληνες. Υπολογίζεται ότι 250.000 Έλληνες έχασαν τη ζωή τους σε αυτά τα εργατικά τάγματα ως το τέλος του 1918. Άλλο μέτρο ήταν οι εκ νέου μετατοπίσεις από τα παράλια στο εσωτερικό, με σκοπό τη διαφοροποίηση της εθνολογικής σύστασης των παραλίων, καθώς κυκλοφορούσε η φήμη για παραχώρηση των περιοχών στην Ελλάδα από τους Συμμάχους. Οι πορείες ήταν τόσο εξαντλητικές και προσχεδιασμένα εξοντωτικές που λίγοι έφτασαν στον προορισμό τους, σε περιοχές με αμιγή τουρκικό πληθυσμό. Εκεί οι περισσότεροι εξαναγκάστηκαν σε εξισλαμισμό. Το σύνολο των θυμάτων των διωγμών, νεκροί και εκτοπισμένοι, τα χρόνια αυτά υπολογίζονται σε 750.000. Η τρίτη φάση των διωγμών συμπίπτει χρονικά με τη Μικρασιατική Εκστρατεία και κορυφώνεται με την οριστική Καταστροφή του μικρασιατικού Ελληνισμού το Σεπτέμβρη του 1922.

Πριν από ογδόντα χρόνια έλαβε χώρα η μεγαλύτερη καταστροφή που γνώρισε ο Ελληνισμός. Το Γένος δεν έχασε τότε απλώς ένα τμήμα του, αλλά στην κυριολεξία, απώλεσε τον μισό εαυτό του. Σε όλες τις εποχές της ιστορίας μας, η Μ. Ασία αποτελούσε το ένα από τα δύο βάθρα του Ελληνισμού. Μετά το 1922, έχει μείνει το ένα μόνο βάθρο, η κυρίως Ελλάδα, και γι’ αυτό χωλαίνουμε. Σε ένα σύντομο κείμενο όπως αυτό, δεν μπορούν να γίνουν αναφορές στα αίτια της Καταστροφής και στις συνέπειές της. Εκείνο που πρέπει να επισημανθεί είναι, ότι όλοι οι Δυτικοί «Σύμμαχοι» (Άγγλοι, Γάλλοι, Ιταλοί) στήριξαν τον Κεμάλ, τον σφαγέα του Μικρασιατικού Ελληνισμού για δύο λόγους.

Πρώτον, επειδή η Ελλάδα με την προσάρτηση της Μ. Ασίας θα ανερχόταν αμέσως σε μεγάλη δύναμη, πράγμα που δεν συνέφερε καμία από τις Μ. Δυνάμεις.

Δεύτερον, επειδή από εκείνη την εποχή ήθελαν η Τουρκία να αποτελεί, όπως συμβαίνει και σήμερα, τον ενδιάμεσο ανάμεσα στον Δυτικό Κόσμο και στο Ισλάμ.

Πέραν όμως από αυτά, σε βάρος των Μικρασιατών προσφύγων δεν έγιναν μόνο οι τουρκικές φρικαλεότητες, αλλά και δύο βασικότατες παραβιάσεις των ανθρωπίνων τους δικαιωμάτων από την Διεθνή Κοινότητα. Οι Έλληνες της Μ. Ασίας υποχρεώθηκαν σε ανταλλαγή, άρα αναγκάστηκαν να φύγουν από τη Μ. Ασία, σύμφωνα με όσα συμφωνήθηκαν στη Λωζάννη.

Η παραμονή σε έναν οποιονδήποτε τόπο είναι, αναφαίρετο δικαίωμα κάθε ανθρώπου, σύμφωνα με τα ανθρώπινα δικαιώματα, όπως αυτά τα έχει καθορίσει ο δυτικός κόσμος. Αλλά ακόμη χειρότερα παραβιάστηκαν τα δικαιώματα τους, όταν υπό την πίεση των Μ. Δυνάμεων, το 1930, η ελληνική κυβέρνηση ουσιαστικά χάρισε στο στρατοκρατικό κεμαλικό δημόσιο τις περιουσίες τουλάχιστον 1.500.000 Μικρασιατών Ελλήνων. Η επαίσχυντη αυτή συμφωνία αποτελεί μοναδικό παράδειγμα παγκοσμίως απροκάλυπτης ληστείας, που έλαβε χώρα με τη συγκατάθεση της Κοινωνίας των Εθνών.

Έτσι, σήμερα, η Τουρκική «Δημοκρατία» ―δικτατορία στην πραγματικότητα ― βρίσκεται στα πρόθυρα της
Ευρωπαϊκής Ένωσης με τα δικά μας χρήματα. Εάν η Τουρκία είχε πληρώσει τις περιουσίες των προσφύγων, αυτή τη στιγμή θα βρισκόταν στην οικονομική κατάσταση του Αφγανιστάν.

Κλείνοντας αυτή τη σύντομη αναφορά στο τεράστιο αυτό ζήτημα, δεν πρέπει να λησμονούμε ―παρά την επίσημη πολιτική της λήθης― τα δεινά που επισώρευσε όχι ο τουρκικός λαός, αλλά η κεμαλική ― στρατοκρατική του ηγεσία στον Μικρασιατικό Ελληνισμό.

Οίκαδε άρθρο του Γεωργίου Βλάχου
στην Καθημερινή της 14ης/27ης Αυγούστου 1922

Ενώ αι ελπίδες -ας τας είπωμεν ελπίδας- περί προσεχούς συγκλήσεως συνεδρίου εν Βενετία ελαττούνται, το φθινόπωρον έρχεται και έρχεται ο χειμών. Αν οιαδήποτε προς την κυβέρνησιν σύστασις προς τερματισμόν της εκκρεμότητος ήτο χθες περιττή, διότι είχε σκέψεις η κυβέρνησις υπό εκτέλεσιν, αίτινες ηδύναντο και να επιτύχουν, είχε δε και χρήματα ίνα δαπανά δια πολεμικούς σκοπούς, αφού δια πολεμικούς σκοπούς εδανείσθη, σήμερον πάσα όχι σύστασις, αλλά και πίεσις εκ μέρους και των φίλων αυτής είναι χρήσιμος, διότι και τα χρήματα λείπουν και των υπό εκτέλεσιν σκέψεων η σειρά ευρίσκεται εις το τέρμα της.

Ηλπίζαμεν προ τινος ότι μία προς Κωνσταντινούπολιν στροφή της ελληνικής προσπαθείας θα ήτο δυνατόν να εκβιάση την λύσιω γνωρίζομεν πολλοί, αλλά δεν γνωρίζομεν όλοι, διατί δεν επέτυχεν ο εκβιασμός και πώς οι εν τω εξωτερικώ θορυβούντες εχθροί της Ελλάδος επείσθησαν ότι πρόκειται περί «μπλόφας» υπό των εν τω εσωτερικώ εχθρών αυτής.

Ηλπίσαμεν έπειτα ότι οι εξαφνικά ακουσθέντες θερμοί λόγοι του πρωθυπουργού της Αγγλίας, οι δημοσία και παγκοσμίως κυρώσαντες την επί των ελληνικών δικαίων προστασίαν της θαλασσοκρατείρας, ήθελον μεταβληθή ταχέως και εν τη στενή προθεσμία της αντοχής των Ελληνικών πόρων εις εμπράγματον βοήθειαν. Ηλπίσαμεν αργότερα -και τότε ηλπίσαμεν κακώς- ότι προσεχής Διάσκεψις ήθελεν εν βία δυνηθή να εκτελέση τας επί του Ανατολικού αποφάσεις της' αλλά και αυτή η κακή ελπίς ματαιούται.

Η Ελλάς λοιπόν απομένει μόνη με τον στρατόν της, με τους πόρους της και τους εχθρούς της. Μόνη, όπως προ μηνών, ότε επιστρέφουσα εκ της ξένης είχε πεισθή περί αυτού και απεφάσιζε, και απεφάσιζε καλώς, την αυθαίρετον προς την Κωνσταντινούπολιν πορείαν. Μόνη.

Οι τυχόν έχοντες την διάθεσιν ν' αναβλέψουν προς την πρώτην Νοεμβρίου και ν' «αναμετρήσουν τας συνεπείας της», ας μας επιτρέψουν να παρατηρήσωμεν ότι έμειναν μόνοι, όχι μόνον οι πιστεύσαντες εις τους ισχυρούς των συμμάχους ααθενείς, αλλά και αυτοί οι ισχυροί.οι πιστεύσαντες εις αλλήλους. Μόνη λοιπόν η Ελλάς οφείλει να εκκαθαρίση την κατάστασιν. Και οφείλει να την εκκαθαρίση κατά τρόπον, όστις θ' αποτελέση δι' αυτήν λήξιν οριστικήν μιας σκληράς περιπετείας, δι' εκείνους δε, οίτινες ηπάτησαν αυτήν και τον κόσμον, κόλαφον, του οποίου το ερύθημα δεν θ' αποπλύνη η Ιστορία.

Η Ελλάς οφείλει εν τάχει να προβή εις την διοικητικήν οργάνωσιν της Μικράς Ασίας, εις την παράδοσιν της χώρας εις τους γενναίους κατοίκους της, εις την σύντομον εκπαίδευσιν των ανδρών οίτινες θ' αναλάβουν εν τω μέλλοντι την φύλαξίν της, και εις την πρόσκλησιν των Ισχυρών, όπως παραλάβουν "τον ελευθερωθέντα από των δεσμών της δουλείας" λαόν, ένα ακριβώς από τους λαούς περί ων εμερίμνων, όταν μαχόμενοι και έχοντες ανάγκην συμμάχων ελάλουν την γλώσσαν των ελευθεριών. Αλλά στρατόν; Ποίος θα σώση τον στρατόν;

Οι σύμμαχοι όμως δεν έχουν στρατών ανάγκην. Ας παραλάβουν τας σημαίας τας οποίας έστησαν εις τα πρόθυρα της Κωνσταντινουπόλεως όταν επλησίαζεν ο Έλλην ελευθερωτής και ας τας στήσουν εκεί όπου θα πλησιάση σφαγεύς ο Τούρκος. Όπως άλλοι, δεν επιμένομεν να έχωμεν την θέσιν ανευθύνου ,τιμητού των υπευθύνων πολιτικών ανδρών της χώρας. Οπως ουδείς άλλος, εζήσαμεν μετ' αυτών ημέραν προς ημέραν τους μήνας Και τα έτη των προσπαθειών.

Σήμερον φρονούμεν σπουδαίως ότι η περίοδος των προσπαθειών αυτών αίτινες έπρεπε να υπάρξουν, των θυσιών αίτινες έπρεπε να καταβληθούν, αν δεν έληξε, λήγει.

Γ.ΒΛΑΧΟΣ

Συζήτηση στο Βρετανικό Κοινοβούλιο
στις 4 Αυγούστου 1922

Πρωθυπουργός (ο Lloyd George): Από όσα είπε ο εντιμότατος και γενναίος βουλευτής του Central Ηull (πλωτάρχης Kenworthy) ελάχιστα είναι εκείνο που μπορώ να συμφωνήσω μ' αυτά. Διατύπωσε όμως μια υπόδειξη που θα την αποδεχτώ, ότι δηλαδή θα ήταν ευκταίο πριν διακόψουμε τη συνεδρίαση να συζητήσουμε για τις υποθέσεις της Εγγύς Ανατολής.

Η κυβέρνηση δεν έχει να αποκρύψει τίποτε από την πολιτική της. Συμφωνώ με την υπόδειξη του εντιμότατου και γενναίου φίλου... ότι είναι επιθυμητό περισσότερο από κάθε τι άλλο να αποκατασταθεί η ειρήνη στο τμήμα αυτό του κόσμου... Ο εντιμότατος και γενναίος βουλευτής του Central Ηull παρουσίασε στη Βουλή την εικόνα μιας φιλικής Τουρκίας που δυσαρεστήθηκε εξαιτίας της πολιτικής της κυβέρνησής μας... Φαίνεται (όμως) ότι λησμόνησε εντελώς την πρόσφατη ιστορία αυτής της χώρας.

Λησμόνησε... τα Δαρδανέλλια (όπου οι Τούρκοι με τους Γερμανούς απόκρουσαν τους αγγλογάλλους κι εμπόδισαν την αποστολή βοήθειας προς την τσαρική Ρωσία, αυτό το αίτιο -ανάμεσα σε άλλα- συντέλεσε ίσως στη Ρωσική Επανάσταση). Υπάρχει και μια άλλη αυταπάτη... ότι η κατάληψη της Σμύρνης και το σχέδια της Συνθήκης των Σεβρών υπήρξαν αποκλειστικά έργο της Μεγάλης Βρετανίας. Προφανώς δεν έχει (ο Kenworthy) σαφή γνώση των γεγονότων. Όσα έγιναν εκεί υπήρξαν έργο επιτροπής που ορίστηκε από τις μεγάλες δυνάμεις (Γαλλία, Ιταλία, Ιαπωνία και Βρετανία)... Καμιά παρέμβαση ποτέ δεν κάναμε στο έργο της Επιτροπής εκείνης.

Αφήσαμε τους αντιπροσώπους να διατυπώσουν τις υποδείξεις τους και εκείνοι -με βάση τα αντικειμενικά δεδομένα- υπόδειξαν ότι η. Σμύρνη και τα γειτονικά βιλαέτια έπρεπε να παραχωρηθούν στην Ελλάδα, γιατί ήταν ελληνικά ως προς τον πληθυσμό, τα οικονομικά συμφέροντα και την ιστορία... Η μόνη δύναμη που δε διατύπωσε γνώμη (δε συμφώνησε) ήταν η Ιταλία, για λόγους προφανείς' η Ιταλία εκείνο τον καιρό διεκδικούσε τη Σμύρνη για λογαριασμό της... Είναι απόλυτα αληθινό ότι η Γαλλία άλλαξε από τότε γνώμη, για λόγους που είναι πασίγνωστοι αλλά αυτό δεν ήταν δική μας υπόθεση... Επιθυμώ να καταστήσω απόλυτα σαφές τούτο, ότι η πτώση του κ. Βενιζέλου (1 Νοέμβρη 1920) και η παλινόρθωση του βασιλιά Κωνσταντίνου, προκάλεσαν στη γαλλική κοινή γνώμη κάποια ψυχρότητα απέναντι στην Ελλάδα... Δυο φορές κάναμε προσπάθειες για να επιτευχθεί συμφωνία ειρήνευσης ανάμεσα στα ενδιαφερόμενα μέρη. Πρώτη φορά στο Λονδίνο όπου συμφωνήθηκαν σημαντικές τροποποιήσεις στη Συνθήκη των Σεβρών... (αλλά τελικά δεν αποδέχτηκαν οι Τούρκοι)... Διατυπώθηκε ως προκαταρκτικός όρος ότι έπρεπε να προηγηθεί ανακωχή... Η Ελλάδα δέχτηκε, η κυβέρνηση της Άγκυρας αρνήθηκε...

Ο Κεμάλ επέμενε να προηγηθεi αποχώρηση του ελληνικού στρατού.... Ο ελληνικός στρατός απάντησε: Δεν μπορούμε να αφήσουμε τις θέσεις μας και το λαό μας πριν να μάθουμε ποιες εγγυήσεις ενσωματώθηκαν στη συνθήκη για την προστασία αυτού του λαού». Αυτό δεν ήταν παράλογο. Ο αξιότιμος και γενναίος βουλευτής δέχεται με απόλυτη ειλικρίνεια ότι έγιναν βιαιότητες από τους Τούρκους. Επέμενε με μεγάλη αγανάκτηση σε μια δυο περιπτώσεις βιαιότητας από την πλευρά των Ελλήνων. Αλλά δεν είδα τον ίδιο τόνο αγανάκτησης όταν αναφέρθηκε στις Τούρκικες βιαιότητες. Φύλαξε την οργή του μόνο για τους Έλληνες...

Αναρωτιέμαι αν ο εντιμότατος και γενναίος βουλευτής είδε την έκθεση της αμερικανικής αποστολής για τις βιαιότητες που διαπράχθηκαν στον Πόντο... Δεκάδες χιλιάδες γυναίκες και παιδιά εκτοπίστηκαν και δεκάδες χιλιάδες βρήκαν εκεί το θάνατο...

Οι Έλληνες είχαν δικαίωμα να πουν: «Πριν αποσυρθούν τα στρατεύματά μας από τις γραμμές που καταλάβαμε... θέλουμε να έχουμε κάποια εγγύηση ότι δε θα συμβεί εκεί ό,τι έγινε στον Πόντο»... Δε μας συγχωρούσαν οι περιστάσεις να αφήσουμε το εμπόρια της περιοχής να τελεί κάτω από συνθήκες αβεβαιότητας και ανωμαλίας. Αλλά οι Τούρκοι σκόπιμα επέμεναν σ' αυτό. Επιπλέον ανέτρεψαν την ισορροπία των προτάσεων των Παρισίων κι έτσι απόδειξαν ότι δεν αξίζουν να τους εμπιστευτεί κανείς πλήρη κυριαρχία και εξουσία σε περιοχή όπως το βιλαέτι της Σμύρνης... Ο Τούρκος είναι ανατολίτης. Γνωρίζει πολλά.

Ίσως δε γνωρίζει πάντα την αξία του χρόνου, αλλά στη διπλωματία επιδιώκει πάντα να κερδίζει χρόνο. Στηρίζεται στην ελπίδα ότι η άλλη πλευρά θα ενδώσει πρώτη... Λησμονώ ποιος είπε ότι δεν υπήρξαμε δίκαιοι και προς τις δυο πλευρές (Έλληνες και Τούρκους). Δεν είμαι βέβαιος ότι υπήρξαμε. Τι συνέβη; Διεξάγεται πόλεμος ανάμεσα στην Τουρκία και την Ελλάδα. Υπερασπίζουμε την πρωτεύουσα του ενός μέρους (την Κων/λη) ενάντια στο άλλο μέρος... Αν δεν ευρισκόμασταν εκεί, δεν υπάρχει καμιά αμφιβολία ότι οι Έλληνες μπορούσαν μέσα σε ελάχιστες ώρες να καταλάβουν εκείνη την πρωτεύουσα... Υπάρχουν ακόμη ενδείξεις, ίσως όχι εντελώς αβάσιμες, ότι οι κεμαλικές δυνάμεις ανεφοδιάζονται από την Ευρώπη... Οτιδήποτε και αν συμβεί πρέπει να εξασφαλίσουμε αρκετή προστασία για τις μειονότητες στο τμήμα αυτό της Μικράς Ασίας... Εγγύηση δεν εννοώ το λόγο της Άγκυρας.

Ο λόγος αυτός δόθηκε επίσης στην Αρμενία. Ποια ήταν τελικά η αξία του;... Συμφωνώ ότι υπήρξε εποχή που η Τουρκία ήταν ανεκτική και σε γενικές γραμμές επιεικής απέναντι στους αλλόφιλους και αλλόθρησκους. Αλλά σήμερα επικρατεί άλλο πνεύμα που εμπνέει πολλούς απ' αυτούς που διευθύνουν την πολιτική της χώρας αυτής...

Υπάρχει κάτι ακόμη που ειπώθηκε από τον εντιμότατο φίλο μου στον πολύ ενδιαφέροντα λόγο του. Ότι αναμφίβολα η Ελλάδα υποφέρει από τον ατυχή διχασμό ανάμεσα στους οπαδούς του Βενιζέλου και του Κωνσταντίνου, που παραλύει τις προσπάθειές της. Είναι αξιοσημείωτο ότι αυτή κατόρθωσε όσα κατόρθωσε. Διατήρησε στρατό, στρατό πολυάριθμο. Μου έχουν πει ότι υπάρχουν στρατιώτες που δεν έχουν επιστρέψει στα σπίτια τους εδώ και 12 χρόνια -χωρικοί που άφησαν τα χωράφια τους- και ότι οι άνθρωποι αυτοί είναι ακόμα πρόθυμοι να συνεχίσουν τον αγώνα για να λευτερώσουν τους ομοεθνείς τους. Έχουν υποστεί οικονομικές θυσίες σχεδόν απίστευτες.

Για να βγει η χώρα από τις οικονομικές δυσκολίες, επινοήθηκε το ευφυές εκείνο μέτρο, που διχοτόμησαν τα χαρτονομίσματα και το ένα κομμάτι τους διατηρήθηκε ως νόμισμα με αξία μισή ως προς την αρχική, ενώ το άλλο κομμάτι έγινε δάνεια αναγκαστικό για τις ανάγκες της πατρίδας. Αυτό είναι ένα τέχνασμα αντάξιο της εφευρετικότητας των Ελλήνων... Έγινε αγόγγυστα αποδεκτό από ολόκληρο τον πληθυσμό. Και αυτό έδωσε στους Έλληνες τη δυνατότητα να παρατείνουν ακόμη περισσότερο την παραμονή των παιδιών τους στο μικρασιατικό μέτωπο. Λαός που κατόρθωσε όλα αυτά αξίζει την εκτίμηση όλων μας, όλων των χωρών. Γι' αυτό ειλικρινά πιστεύω ότι οτιδήποτε κι αν συμβεί οφείλουμε να φροντίσουμε να προστατευτούν οι χριστιανικοί πληθυσμοί της Μικράς Ασίας σε περίπτωση οποιασδήποτε επανάληψης εκείνων των φρικτών επεισοδίων που έχουν καταισχύνει την ιστορία της χώρας αυτής.

Αρχίσαμε να βαδίζουμε πιασμένοι απ΄ το χέρι, κοντά ο ένας στον άλλον, χαμένοι, μουδιασμένοι, δισταχτικοί, σαν να ΄μαστε τυφλοί και δεν ξέρουμε που θα μας φέρει το κάθε βήμα που αποτολμούσαμε. Γυρεύαμε ξενοδοχείο στο λιμάνι για ν΄ ακουμπήσουμε και να περιμένουμε τους δικούς μας. Όπου όμως κι αν ρωτούσαμε, παίρναμε την ίδια στερεότυπη απόκριση:

-Απ΄τη Σμύρνη έρχεστε; Δε δεχόμαστε πρόσφυγες.
-Μα θα σας πληρώσουμε καλά, άνθρωποι του Θεού, έλεγε η θεία Ερμιόνη.

Εκείνοι επέμεναν στην άρνησή τους:

-Φοβόμαστε τις επιτάξεις . Δε μάθατε λοιπόν πως στη Χίο, στη Μυτιλήνη, στη Σάμο έφτασε προσφυγολόι, κι επιτάξανε όλα τα σχολεία, τα ξενοδοχεία, τα πάντα;

-Τι θέλαμε, τι γυρεύαμε μεις να ΄ρθούμε σε τούτον τον αφιλόξενο τόπο, έλεγε η κυρία Ελβίρα. Τι θέλαμε και τι γυρεύαμε να χωριστούμε από τους άνδρες μας!

Στο τέλος βρέθηκε ένας αναγκεμένος ξενοδόχος και μας έδωσε ένα σκοτεινό, άθλιο δωμάτιο με έξι κρεβάτια. Για πότε γινήκαμε πραγματικοί πρόσφυγες δεν το καταλάβαμε. Μέσα σε λίγα εικοσιτετράωρα όλος ο κόσμος αναποδογύρισε.

Βαπόρια φτάναν το ένα πίσω από τ΄ άλλο και ξεφόρτωναν κόσμο, έναν κόσμο ξεκουρντισμένον, αλλόκοτο, άρρωστο, συφοριασμένο, λες κι έβγαινε από φρενοκομεία, από νοσοκομεία, από νεκροταφεία. Έπηξαν οι δρόμοι, το λιμάνι οι εκκλησιές, τα σχολειά, οι δημόσιοι χώροι. Στα πεζοδρόμια γεννιόνταν παιδιά και πέθαιναν γέροι.

Ενάμισι εκατομμύριο άνθρωποι βρεθήκανε ξαφνικά έξω απ΄ την προγονική τους γη. Παράτησαν σκοτωμένα παιδιά και γονιούς άταφους. Παράτησαν περιουσίες, τον καρπό στα δένδρα και στα χωράφια το φαΐ στη φουφού, τη σοδειά στην αποθήκη το κομπόδεμα στο συρτάρι, τα πορτρέτα των προγόνων στους τοίχους. Και βάλθηκαν να τρέχουν να φεύγουν κυνηγημένοι απ΄ το τούρκικο μαχαίρι και τη φωτιά του πολέμου. Έρχεται μια τραγική στιγμή στη ζωή του ανθρώπου, που το θεωρεί τύχη να μπορέσει να παρατήσει το έχει του, την πατρίδα του το παρελθόν του και να φύγει, να φύγει λαχανιασμένος αποζητώντας αλλού τη σιγουριά. Άρπαξαν οι άνθρωποι βάρκες, καΐκια, σχεδίες, βαπόρια, πέρασαν τη θάλασσα σ΄ έναν ομαδικό, φοβερό ξενιτεμό.

Κοιμήθηκαν αποβραδίς νοικοκυραίοι στον τόπο τους και ξύπνησαν φυγάδες, θαλασσοπόροι, άστεγοι άποροι, αλήτες και ζητιάνοι στα λιμάνια του Πειραιά, της Σαλονίκης, της Καβάλας του Βόλου, της Πάτρας.

Ενάμισι εκατομμύριο αγωνίες και οικονομικά προβλήματα ξεμπαρκάρανε στο φλούδι της Ελλάδας, με μια θλιβερή ταμπέλα κρεμασμένη στο στήθος: «Πρόσφυγες!» Που να ακουμπήσουν οι πρόσφυγες; Τι να σκεφτούν; τι να ξεχάσουν; τι να πράξουν; που να δουλέψουν; πώς να ζήσουν;

Τρέμαν ακόμα απ΄ το φόβο. Τα μάτια τους ήταν κόκκινα απ΄ το αιμάτινο ποτάμι της κόλασης που διάβηκαν. Και σαν πάτησαν σε στέρεο έδαφος, μετρήθηκαν να δουν πόσοι φτάσανε και πόσοι λείπουν. Κι οι ζωντανοί δεν το πιστεύανε, μόνο άπλωναν τα χέρια τους στο κορμί τους και το ψάχνανε, για να βεβαιωθούνε πως δεν ήταν βρικόλακες. Και ψάχναν και για την ψυχή τους, να δουν αν ήταν στη θέση της. Μ΄ αυτή ήταν άφαντη. Είχε μείνει πίσω στην πατρίδα κοντά στους αγαπημένους νεκρούς και στους αιχμαλώτους, κοντά στα σπιτάκια, στα χωράφια, στις δουλειές….

Κι είπαν : περαστικοί είμαστε, ας βολευτούμε όπως όπως , κι αύριο θα ματαγυρίσουμε στα μέρη μας. Κι αποζητούσαν, τούτη την ελπίδα, με την ίδια λαχτάρα σαν το ψωμί το νερό και τ΄ αλάτι.

Τόσοι ήταν, ενάμισι εκατομμύριο ρωμιοί μικρασιάτες, που στριφογύριζαν τώρα στο καύκαλο της Ελλάδας, σαν περιπλανώμενοι ιουδαίοι διωγμένοι από τη γη της Χαναάν. Χωρίς πατρίδα χωρίς δουλειά χωρίς σπίτι. Και μόλις χτες να θυμάσαι πως ήσουνανοικοκύρης.

Ψάχναν για τον αίτιο, αναθεμάτιζαν τον ουρανό, τη γης, τον Κεμάλ το Βενιζέλο τον Κωνσταντίνο, την Αντάντ, τον πόλεμο. Μα πριν απ΄ όλα τον ύπουλο τον Άγγλο ,τον υπολογιστή ,το διπλοπρόσωπο, το σφετεριστή που έκανε μπίζνες και αυτοκρατορική πολιτική με το αίμα και τη δυστυχία ενός λαού….

ΔΙΔΩ ΣΩΤΗΡΙΟΥ "Οι νεκροί περιμένουν"

ΠΡΟΣΚΛΗΤΗΡΙΟ ΑΓΙΩΝ ΤΟΥ 1922

Μέχρι πέρυσι τέτοιο καιρό -καιρό και μέρες που μας θυμίζουν τη Μικρασιατική Τραγωδία του 1922 - τελούσαμε μνημόσυνα υπέρ των αγρίως φονευθέντων Μικρασιατών αδελφών μας. Πέρυσι,όμως, το Νοέμβριο η Ελλαδική Εκκλησία με μια ιστορική της απόφαση, στην οποία συμμετείχε και ο Σεβασμιώτατος Μητροπολίτης μας, κατέταξε όλους τους εθνομάρτυρες του '22, θάλεγα τους Χριστιανομάρτυρες μεταξύ των Αγίων της θριαμβεύουσας εκκλησίας. Κι αυτοί ήταν χιλιάδες και μυριάδες, κληρικοί, λαϊκοί, γυναίκες, άνδρες, παιδιά.

Ας τους προσκαλέσουμε στη μνήμη μας:

- Χρυσόστομος Μητροπολίτης Σμύρνης, τον κατακρεούργησαν στις 28 Αυγούστου οι Τούρκοι και μαζί του 342 κληρικούς της Μητροπόλεως Σμύρνης και των περιχώρων που άγρια βασανίστηκαν και μαρτύρησαν για την Ελλάδα και το Χριστό!

Τα ονόματα τους δεν διεσώθησαν.

Θυμίζω μόνο τους:
- Ιερεύς Μελέτιος, τον σταύρωσαν στον κορμό ενός πεύκου!
- Ιερεύς Ιάκωβος Αρχαντζάκης, άγρια τον παλούκωσαν!
- Ιεροδιάκονος Γρηγόριος, τον έκαψαν ζωντανό!
- Γρηγόριος Μητροπολίτης Κυδωνιών, τον έθαψαν ζωντανό και μαζί του ένα πλήθος κληρικών και λαϊκών της περιοχής του.
- Αμβρόσιος Μητροπολίτης Μοσχονησίων, του πετάλωσαν τα πόδια και τον κατατεμάχισαν. Μαζί του 11 ιερείς και 2 αγνώστων στοιχείων μοναχούς τους έσφαξαν άγρια.
- Ευθύμιος επίσκοπος Ζήλων, από τα Παράκοιλα της Καλλονής, πέθανε στη φυλακή μετά από βασανιστήρια.
- Προκόπιος Μητροπολίτης Ικονίου, κακοποιήθηκε λίγο πριν το 1922.Μαζί μ' αυτούς τους περήφανους ρασοφόρους που θυσίασαν τη ζωή τους υπέρ των προβάτων, χιλιάδες Έλληνες και Ελληνίδες άγρια θανατώθηκαν σε διάφορα σημεία της γης της Μικρασίας.
- Μνημονεύουμε τον Ισαάκ Γιαβρόγλου που τον κρέμασαν έξω από το Δημαρχείο μιας πόλης της Καισαρείας.
- Το Νικόλαο Μπουτζαλή που μαζί με άλλους 6 Σμυρναίους τους έσφαξαν στο κατώφλι του σπιτιού του.
- 50.000 οι θανατωθέντες Σμυρναίοι!
- Τους: Αλέξανδρο, Παναγιώτη, Κυριάκο, Δημητρό, Εμμανουήλ, Ελευθέριο, Ιωάννη, Παναγιώτη, Νικόλαο... λίγα ονόματα από τους
- 4.000 Αϊβαλιώτες που θανατώθηκαν εκείνες τις μέρες.
Τους: Κωνσταντίνο, Παναγή, Αμερσούδα, Ειρήνη, Ευάγγελο, Θηρεσία από τις Παλαιές Φώκιες που οικτρά θανατώθηκαν μαζί με

- 3.500 Φωκαείς. Να αναφέρουμε τον τρόπο με τον οποίο θανατώθηκε η προαναφερθείσα Ειρήνη, ήταν έγγυος 9 μηνών όταν τη συνέλαβαν οι Τούρκοι. Άγρια όρμησαν επάνω της και με τη ξιφολόγχη της άνοιξαν την κοιλιά για να δουν... τι παιδί θα γεννούσε! Νικόλαος, Φώτιος, Σταμάτης, Ιωάννης, Ραλλού, Βιργινία, Χαρίκλεια, Νικόλαος, Φώτιος από την Προύσα.

- Λίγα ονόματα μέσα στα εκατοντάδες χιλιάδες που "χάλασαν", όπως έλεγε Μοσχονησιώτισσα γιαγιά, οι Τούρκοι!
- 3.361 Περγαμηνιώτες, 6.000 Μοσχονησιώτες... Κι ανάμεσα σ' όλους αυτούς και μικρά παιδιά σαν τους προσκόπους του Αϊδινίου, που δεν τα σεβάστηκαν οι Τούρκοι, γιατί δε ξέρουν και δεν τους έμαθε κανείς να σέβονται οι αιμοσταγείς Τούρκοι ανθρώπινα δικαιώματα, ως τις μέρες μας προχθές στην Ίμβρο και Τένεδο και Κύπρο και χθες στο Νεοχώρι της Κωνσταντινούπολης...

- Απ' όλους αυτούς τους νέους Νεομάρτυρες της Μικρασίας μας, μια φωνή φτάνει ως τ' αυτιά μας. Μια φωνή που απευθύνεται σε μας τους νεοέλληνες της σκοπιμότητας και της διπλωματίας. Μια φωνή που θαρρώ πως τούτα λέει: Δεν ανήκωμεν εις την Δύσιν, ανήκωμεν εις την Ελλάδαν.

- Μείνετε Έλληνες. Είστε Έλληνες και όχι Ευρωπαίοι, οι Ευρωπαίοι μας πρόδωσαν! Θυσιαστήκαμε για το Χριστό και για την Πατρίδα, για το Σταυρό και για την Ελλάδα.Χριστός και Ελλάδα, Ελλάδα και Χριστός! 

ΤΟ ΚΟΡΥΦΑΙΟ ΕΓΚΛΗΜΑ ΤΟΥ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ
(ΤΟ ΕΚΟΥΣΙΟ ΜΑΡΤΥΡΙΟ ΤΟΥ ΧΡΥΣΟΣΤΟΜΟΥ ΣΜΥΡΝΗΣ)

Η πιο επίσημη περιγραφή για την τραγική δολοφονία του Εθνάρχη-ιεράρχη της Σμύρνης Χρυσοστόμου είναι αυτή πού μας δίνει ο ιερωμένος βουλευτής των Παρισίων αββάς Εδουάρδος Σουλιέ.

«Το απόγευμα, είπε της 9ης Σεπτεμβρίου δηλαδή 27η Αυγούστου (παλ. ημερολογίου), το γαλλικό προξενείο ειδοποιήθηκε, ότι ο ελληνορθόδοξος μητροπολίτης Χρυσόστομος, διέτρεχε έσχατο κίνδυνο και ότι θα έπρεπε να σταλεί άγημα από Γάλλους ναύτες για να προστατεύσουν την απειλούμενη ζωή του. Ό επικεφαλής του αγήματος πρότεινε στον ιεράρχη να τον οδηγήσει στην εκκλησία της «Sacre Coeur», ή στο Γαλλικό Προξενείο.

Ό Χρυσόστομος δεν ανήκει στην Εκκλησία της Γαλλίας, άλλ' αυτό δεν μ' εμποδίζει να εκφράσω τον βαθύτατο σεβασμό προς την μνήμην του. Με ωραιότητα ψυχής αρνήθηκε να δεχθεί το προσφερόμενο καταφύγιο λέγων ότι το καθήκον του είναι να μείνει για να συγκακοπαθήσει με το ποίμνιόν του. Όταν το Γαλλικό άγημα απεχώρησε, κατέφθασε με στρατιωτική άμαξα τούρκος αξιωματικός, συνοδευόμενος από δύο στρατιώτες και ζήτησε από τον Χρυσόστομο να τον ακολουθήσει.

Οδήγησαν τότε τον ιεράρχη εις τα άκρα των ευρωπαϊκών συνοικιών εμπρός σ' ένα κουρείο. Εκεί του φόρεσαν άσπρη μπλούζα, ίσως για να διακρίνεται καλύτερα και εκεί διαδραματίσθηκε το φρικτό έγκλημα. Του ξερρίζωσαν τα γένεια, τον κτύπησαν με μαχαίρι πισώπλατα και στη συνέχεια λυσσασμένες ανθρώπινες ύαινες του έκοψαν μύτη κι αυτιά. Στο πλευρό των ανδρών συναγωνίζονταν μαινόμενες τουρκάλες πού ενθάρρυναν με άρες και κατάρες τους λυσσασμένους άνδρες τους.
Αφού έριξαν χάμω τον ιεράρχη και τον καταπάτησαν ο επικεφαλής αξιωματικός διέταξε χαμάληδες να σύρουν το πτώμα και αφού το πρόσδεσαν σε μια σακαράκα το βαλαν μπροστά κι άρχισε να τρέχει σβαρνίζοντας το άγιο λείψανο του μάρτυρα ιεράρχη πού σήκωσε στους ώμους του τις αμαρτίες του ελληνικού διχασμού και την υπεροψία των λεγόμενων χριστιανικών δυνάμεων πού απεδείχθησαν και του Πόντιου Πιλάτου χειρότεροι!!!

-----------------------

Μία γαλλική περίπολος από είκοσι άνδρες, τους οποίους συνόδευα μαζί μ’ έναν άλλο πολιτοφύλακα, κατευθύνθηκε αμέσως στη Μητρόπολη, με σκοπό να πεισθεί ο μητροπολίτης να έλθει και να παραμείνει στην εκκλησία της Sacre-Coeur ή στο Γαλλικό Προξενείο. Ο μητροπολίτης Χρυσόστομος δεν δέχθηκε, λέγοντας ότι σαν καλός ποιμένας είχε χρέος να μείνει κοντά στο ποίμνιό του. Όταν η περίπολος έβγαινε από τη Μητρόπολη, ένα αυτοκίνητο στο οποίο επέβαιναν ένας Τούρκος αξιωματικός και δύο στρατιώτες, με τις λόγχες πάνω στα όπλα, σταμάτησε μπροστά από το μητροπολιτικό κτίριο.

Ο αξιωματικός ανέβηκε επάνω και διέταξε τον μητροπολίτη να τον ακολουθήσει στον Νουρεντίν πασά, τον στρατιωτικό διοικητή. Βλέποντας ότι απάγεται ο μητροπολίτης, είπα στους άνδρες της περιπόλου να πάρουμε από πίσω το αυτοκίνητο. Φθάσαμε μπροστά στον Μεγάλο Στρατώνα, όπου βρισκόταν ο στρατιωτικός διοικητής, ο στρατηγός Νουρεντίν. Ο αξιωματικός που συνόδευε τον Χρυσόστομο, τον οδήγησε μπροστά στον Νουρεντίν. Σε δέκα λεπτά, και ενώ ο Χρυσόστομος κατέβαινε, βγήκε στο μπαλκόνι του κτιρίου ο Νουρεντίν πασάς, ο οποίος απευθύνθηκε στους χίλους με χίλιους πεντακόσιους μουσουλμάνους, άνδρες και γυναίκες, που βρίσκονταν στην πλατεία• τους είπε ότι τους παραδίδει, τον μητροπολίτη, προσθέτοντας χαρακτηριστικά τις φράσεις: «Αν σας έκανε καλό, να του το ανταποδώσετε• αν σας έκανε κακό, να του κάνετε και εσείς κακό!»

Ο όχλος άρπαξε χωρίς χρονοτριβή τον μητροπολίτη και τον οδήγησε πιο πέρα, μπροστά στο κομμωτήριο του Ismail, ενός Ιταλού προστατευόμενου, εκεί σταμάτησαν και τον έντυσαν με μία άσπρη μπλούζα που πήραν από τον κομμωτή• άρχισαν αμέσως να τον χτυπούν λυσσασμένα με γροθιές και με ξύλα, και να τον φτύνουν στο πρόσωπο• του τρύπησαν με μαχαιριές το σώμα• του ξερίζωσαν τη γενειάδα• του έβγαλαν τα μάτια• του έκοψαν τη μύτη και τα αυτιά.» Πρέπει να σημειώσουμε, ότι η γαλλική περίπολος παρακολουθούσε τα γεγονότα μέχρι τη σκηνή που περιγράψαμε. Οι άνδρες που την αποτελούσαν (επρόκειτο για ναύτες), είχαν βγει έξω απ’ τα ρούχα τους, έτρεμαν χωρίς υπερβολή από την αγανάκτηση και ήθελαν να επέμβουν. Ο επικεφαλής, όμως, αξιωματικός, με το περίστροφο στο χέρι ακολουθούσε τις διαταγές που τους είχαν δοθεί και τους εμπόδισε να κάνουν οποιαδήποτε κίνηση. Στη συνέχεια, δεν είδαμε πια το μητροπολίτη, που τον αποτελείωσαν σε μικρή απόσταση πιο πέρα».

(Rene Puaux, «Ο θάνατος της Σμύρνης»,
Αθήνα 1992, σσ. 57-58). 

ΣΑΧΙΛΙ ΙΣΛΑΜΝΤΙΡ

Από τη νύκτα κιόλας του Σαββάτου (27 Αυγούστου) πρώτα στα ξένα ιδρύματα και στα τούρκικα μαγαζιά ύστερα πού ήθελε ή τουρκική εξουσία να σώσει χάραξε με κατακόκκινη μπογιά, όπως «πάλαι ποτέ« είχαν από προστατευτικό χέρι μαρκαριστεί τα σπίτια των εβραίων στην Αίγυπτο, οι ρατσιστικές λέξεις: (Σαχιλί Ισλαμντίρ) δηλαδή το ίδρυμα τούτο είναι Ισλαμικό, άρα κανείς να μην το πειράξει. Τουρκικές στρατιωτικές μονάδες σ' έξαλλη κατάσταση απειλώντας, βρίζοντας και βλαστημώντας τους άπιστους ρωμιούς είχαν εισβάλει στις δύο χριστιανικές συνοικίες της Σμύρνης, την Αρμενική και τη Ρωμέικη. Ό πληθυσμός αμπαρωμένος στα σπίτια του κοίταζε με τρόμο μέσα από τις γρίλλιες των κατάκλειστων πορτοπαράθυρων.
Πολλοί ξένοι εξυπνάκηδες από αυτούς πού βρίσκονται να παίξουν με τον πόνο των άλλων τηλεγράφησαν από τη Σμύρνη ότι η ανθρώπινη ευαισθησία του Κεμαλικού στρατού πληγώθηκε όταν δεν είδε τους κατοίκους της Σμύρνης να υποδέχεται τους στρατιώτες, ως ελευθερωτές, στους δρόμους. Άλλα για ποια τουρκική ευαισθησία μιλούσαν οι εξ επαγγέλματος προπαγανδιστές του ανύπαρκτου τουρκικού πολιτισμού Ευρωπαίοι δημοσιογράφοι; Μήπως εκείνη που έδειξαν όταν άλλοι από αυτούς με τα ίδια τους τα χέρια κι άλλοι χαιρέκακα ανέχονταν την σφαγή «εν ψυχρώ» 1.500.000 αρμενίων εγκαινιάζοντας έτσι το πρώτο αθώο ολοκαύτωμα του τραγικού 20οϋ αιώνα μας αναδεικνυόμενοι έτσι οι πρώτοι δάσκαλοι του ανθρωποκτόνου Χίτλερ; Πώς να βγουν από τα σπίτια τους οι χριστιανικοί πληθυσμοί της Σμύρνης το 1922, το 1955 στην Πόλη ή το 1974 στην Κύπρο;
Όσοι τόλμησαν δολοφονήθηκαν κι όσες γυναίκες είχαν την αποκοτιά να το κάνουν πλήρωσαν με βιασμό την επιπόλαιη ενέργεια τους. Ό βιασμός είναι άλλωστε πάγια τακτική επίδειξης νίκης και επιβολής των Αγαρηνών από τα βυζαντινά τα χρόνια... Αλλά ιδού για την ασφάλεια της Ιστορικής γνησιότητας των λεγομένων μας το τηλεγράφημα πού στάλθηκε και δημοσιεύθηκε στους «Τάιμς Νέας Υόρκης» στις (5 π.μ) (18 ν.η)1922. «Από την 11η νυκτερινή της Κυριακής 28ης Αυγούστου και ύστερα κανένα ελληνικό και αρμενικό σπίτι δεν έμεινε άθικτο, θύρες έσπαζαν, παράθυρα παρεβιάζοντο, γυναίκες ατιμάζονταν, άνδρες και παιδιά λογχίζονταν, αποκεφαλίζονταν, στραγγαλίζονταν, ως κουρέλια ξεσχίζονταν. Τούρκοι αξιωματικοί κατευθύνουν το πλιάτσικο των στρατιωτών. Συναντήσαμε πολλούς να μεταφέρουν κλοπιμαία με κάθε μέσο. Οι σφαγές παίρνουν διαστάσεις. Τα πτώματα άλλοτε ακέφαλα και άλλοτε ακρωτηριασμένα παραμένουν άταφα και αναδίδουν φοβερή δυσοσμία».

ΦΩΤΙΑ ΚΑΙ ΤΣΕΚΟΥΡΙ

Οι πρώτες φλόγες που κατέφαγαν τη Σμύρνη κι έσβησαν την ελληνοχριστιανικότητά της άρχισαν να ξεπηδούν τη νύχτα της 30ής Αυγούστου κυρίως από την Αρμένικη συνοικία πού συνόρευε με το Παζάρι της Σμύρνης, τις Μεγάλες Ταβέρνες και τη συνοικία του Αγίου Γεωργίου «και δι' αυτής», με την Μητρόπολη της "Αγ. Φωτεινής. Όσο οι ώρες περνούσαν τόσο οι φλόγες υψώνονταν μέχρι εβδόμου ουρανού. Πυροβολισμοί κι εκρήξεις συνόδευαν τον εμπρησμό της άλλοτε χαρούμενης πολιτείας της πανάρχαιας πρωτεύουσας της πιο ελληνικής κι από την Ελλάδα Ιωνίας. Στο μεταξύ σκοτεινότεροι της νύχτας και του άδη προβοκάτορες και εμπρηστές περιέτρεχαν τις σκοτεινές συνοικίες αδειάζοντας κουβάδες τη βενζίνη και το πετρέλαιο.

Προπαντός όμως το πρωί της 31ης Αυγούστου είχε τεθεί σε πλήρη εφαρμογή το σχέδιο του Νουρεντίν Πασά του δολοφόνου του Εθνομάρτυρα Χρυσοστόμου Σμύρνης. Οι φλόγες η μία μετά την άλλη αναπηδούσαν από τις δύο χριστιανικές συνοικίες. Την Αρμένικη πρώτα και την Ελληνική ύστερα. Τα κτίρια πού ήθελε ο τουρκικός στρατός και η διοίκηση να διασώσουν τα προστάτευαν κατεδαφίζοντας τα πλαϊνά κτίρια και δημιουργώντας κενό για να μη μεταδοθεί η πυρκαγιά. "Δηλαδή οικοπεδοποιούσαν τον πλαϊνό χώρο. Έτσι διασώθηκε η ιταλική Σχολή, το Κεντρικό Παρθεναγωγείο και τα νεόδμητα (κτίρια της Ευαγγελικής Σχολής και του Ιωνικού πού δεν πρόλαβαν να το λειτουργήσουν οι Έλληνες. Άλλα ποια η απολογία των τούρκων μπροστά στην κατακραυγή της παγκόσμιας κοινής γνώμης που και πολύ δεν τους ενδιέφερε; "Αναρίθμητοι ήταν εκείνοι πού κάηκαν ζωντανοί μέσα στα σπίτια τους και τα μαγαζιά τους. Ακόμη και οι ανήμποροι να μετακινηθούν άρρωστοι των νοσοκομείων έγιναν κι αυτοί στάχτη. Ανάμεσα τους και ο διάσημος Ιατρός Ιπποκράτης Αργυρόπουλος πού αρκετό καιρό βρισκόταν κλινήρης στο νοσοκομείο της Σμύρνης.

Ένα μεγάλο πλήθος καιγόμενων Σμυρναίων μετακινήθηκε στον «Πανιώνιο» και κατέκλυσε τις κερκίδες του για να σωθεί. Άλλοι πάλι με τα βρέφη τους στις αγκαλιές έτρεχαν στο νεκροταφείο της πόλης τους φωνάζοντας πολλοί απ' αυτούς στους νεκρούς: «Βγήτε εσείς να μπούμε εμείς» για να πληρωθεί ο της 'Αποκαλύψεως λόγος: «θ' αναζητούν οι άνθρωποι το θάνατο και δεν θα τον βρίσκουν» όπως έγινε στην τραγική Σμύρνη στα 1922 με την ανοχή των μεγάλων Χριστιανικών (εντός εισαγωγικών) δυνάμεων Αγγλίας, Γαλλίας, Ιταλίας... και προς δόξαν του χριστιανικού (και πάλιν εντός εισαγωγικών) πολιτισμού τους.

Και όχι μόνο αλλά και η αδιαφορία έγινε απανθρωπιά εκτός ελαχίστων εξαιρέσεων. Και ιδού οι μαρτυρίες από τους Ρενέ Πυώ στο βιβλίο του «ο θάνατος της Σμύρνης», τον αυτόπτη και αυτήκοο Πάλμερ Κίμπερλεγκ στο βιβλίο του «Το κορυφαίο έγκλημα του πολιτισμού», και προπαντός από τον «Καλό Σαμαρείτη» του ελληνισμού της Ιωνίας Τζωρτζ Χόρτον, γενικό Πρόξενο των Η.Π.Α. στη Σμύρνη του 1922 πού κυκλοφόρησε το πληρέστερο σήμερα ντοκουμέντο της καταστροφής της Σμύρνης. Γράφουν λοιπόν ισάριθμα για το κρίσιμο αυτό θέμα για το ρόλο των λεγομένων χριστιανικών δυνάμεων λεγομένων χριστιανικών δυνάμεων για τη συνενοχή τους στην καταστροφή της Σμύρνης. «Ισχυρά απόβασης υπό την προστασίαν των πυροβόλων του στόλου, θα ήταν πολύ αποτελεσματική. Υπάρχουν δύο ιστορικά προηγούμενα, του Ναυαρίνου στα 1827, κοίτης Κρήτης στα 1897. Και στις δύο αυτές περιπτώσεις, οι ναύαρχοι χωρίς να περιμένουν οδηγίες των κυβερνήσεων τους, ενήργησαν με δική τους πρωτοβουλία και οι ενέργειες τους με τα γνωστά αποτελέσματα.

Οι σύμμαχοι όμως δεν θέλησαν να σώσουν την Σμύρνη» (Ρενέ Πυώ, Ό θάνατος της Σμύρνης)Και όχι μόνο δεν θέλησαν να σώσουν την Σμύρνη και τους χριστιανικούς πληθυσμούς αλλά με εξαίρεση τους αμερικανούς ναύτες κτυπούσαν με κοντάρια τους έλληνες και τους αρμένιους πού κατόρθωσαν να φθάσουν κολυμπώντας στα πλοία τα υποτιθέμενα χριστιανικά αυτά πλοία σωτηρίας αλλά ξύλο αντί σωτηρία βρήκαν «Οι δυστυχισμένοι, οι πάντα ευκολοπίστευτοι και πάντα προδομένοι ελληνορθόδοξοι πληθυσμοί». «Στις (2 π.μ.) (15 ν.η.) Σεπτεμβρίου 1922 οι επιβαίνοντες στα πολεμικά των λεγομένων χριστιανικών δυνάμεων, των ναυλοχούντων εις τον γραφικό λιμένα της Σμύρνης, εθεώντο εκ μακράς αποστάσεως την πυρπόλησιν της πόλεως και την σφαγήν των κατοίκων της.
Οι ναύαρχοι αυτών των στόλων, άκουγαν απαθείς τάς φωνάς των γυναικών, τούς θρήνους των παιδιών, τάς οιμωγάς των σφαζομένων λαών».

(Πάλμερ Κίμπερλεγκ, Το κορυφαίο έγκλημα πολιτισμού).

Η πλούσια πληθυσμιακή σύνθεση αποτελεί το βασικό χαρακτηριστικό της Σμύρνης του 19ου αιώνα, της ομορφότερης, κατά το Φιλόστρατο, ʽʽαπό όλες τις πόλεις που φωτίζει ο ήλιοςʼʼ.

Κατά τις αρχές του αιώνα, αριθμούσε, εκτός από τον τουρκικό πληθυσμό, γύρω στις 120.000 ανθρώπους εκ των οποίων οι Έλληνες αποτελούσαν περίπου το ένα τρίτο. Άγγλοι, Αρμένιοι, Αυστριακοί, Γάλλοι, Γερμανοί, Εβραίοι, Ελβετοί, Ιταλοί, Ολλανδοί, Πέρσες και Σουηδοί αποτελούσαν τις σημαντικότερες εθνότητες που συμπλήρωναν το πληθυσμιακό μωσαϊκό της πόλης.

Λογικά λοιπόν η ελληνική αποτελούσε τη καθιερωμένη γλώσσα συνεννοήσεως, μετά τα ελληνικά, ακολουθούσαν τα τούρκικα και τα ιταλικά, σε τρίτη γραμμή τα αρμένικα και τα σπανιόλικα - η διάλεκτος των Εβραίων - και τελευταία τα αγγλικά και τα γαλλικά. Το ευάριθμο του πληθυσμού και η πολύμορφη σύνθεσή του ήταν συνάρτηση της σπουδαιότητας της Σμύρνης ως λιμάνι και εμπορικό κέντρο.

Η Λίζα Μιχελή αναφέρει χαρακτηριστικά: ʽʽΗ Σμύρνη, δημιούργημα του ανταγωνισμού των Μεγάλων Δυνάμεων στον τομέα του εμπορίου, είναι ένα λιμάνι διεθνές, όπως η Αλεξάνδρεια και η Μασσαλία. Είναι μια πόλη με πολλά πρόσωπα, με κυρίαρχο όμως το ελληνικό χρώμα – ιδιαίτερα μετά το 1832, όταν η ίδρυση του νεοελληνικού κράτους ισχυροποιεί, ακόμα και συναισθηματικά, το ήδη ακμάζον ελληνικό στοιχείοʼʼ. Οι Eυρωπαίοι, αν και λιγότεροι σε αριθμό μεταξύ των μονίμων κατοίκων της πόλης, έπαιζαν σπουδαίο ρόλο στη διαμόρφωση της φυσιογνωμίας της.

Η προσέλευσή τους στη Σμύρνη αιτιολογείται από το περιεχόμενο των διομολογήσεων, διμερών συμφωνιών μεταξύ των δυτικοευρωπαϊκών κρατών και της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, που παρείχαν ευρύτατα προνόμια στους Δυτικούς με αντάλλαγμα τη συλλογή φόρων από τους Τούρκους. Με μέριμνα του Οθωμανικού Κράτους παραχωρούνταν στους ξένους κεντρικές περιοχές στα παράλια της Σμύρνης για τη δημιουργία κατοικιών και αποθηκών.

Έτσι δημιουργήθηκαν οι βερχανέδες (σπίτια των Φράγκων), η Ευρωπαϊκή Οδός ή Rue Franque, ο Φραγκομαχαλάς (η συνοικία των Φράγκων) και στη νότια άκρη του Φραγκομαχαλά, το Ευρωπαϊκό Τελωνείο. Από τους Έλληνες κατοίκους της Σμύρνης οι παλαιότεροι ήταν νησιώτες από τη Χίο, την Τήνο, τη Νάξο και άλλα νησιά των Κυκλάδων. ʽʽΣτις αρχές του 18ου αιώνα πολλοί νησιώτες κηπουροί εργάζονται στη Σμύρνη, για λογαριασμό των Ευρωπαίων κυρίως. Πρόκειται για Ορθόδοξους και Καθολικούς από τη Χίο, τη Νάξο, τη Σαντορίνη, την Τήνο, την Πάρο. Την ίδια περίοδο έρχονται εδώ και πολλές γυναίκες απʼ τα νησιά, για να δουλέψουν στα σπίτια ως υπηρέτριεςʼʼ, γράφει η Λίζα Μιχελή.

Αργότερα ακολούθησαν οι τεχνίτες, κυρίως τσαγκαράδες, χτίστες και μαρμαράδες όπου άρχισαν να δημιουργούν εργαστήρια στην πόλη ενώ πολύ αργότερα δημιουργήθηκαν στο Φραγκομαχαλά μεγάλα μαγαζιά κάθε είδους με φραγκοτηνιακούς ιδιοκτήτες. Από τους πρώτους Έλληνες της Σμύρνης ήταν οι Χιώτες αυτοί, που, παίρνοντας στα ηνία τους το εμπόριο της πόλης κατάφεραν να δημιουργήσουν μια ανθούσα παροικία στη Σμύρνη καθώς και σημαντικές περιουσίες.

Η ελληνική κοινότητα της Σμύρνης, ιδιαίτερα μετά την μετατόπιση των δρόμων του ανατολικού εμπορίου από τις νοτιότερες περιοχές προς τη Μικρά Ασία στα μέσα του 18ου αιώνα, ακολούθησε τη νέα εμπορική ανάπτυξη της πόλης. Η οικονομική άνθηση των εμπόρων αστών οδηγεί στη θέληση για συμμετοχή στις δομές της κοινοτικής εξουσίας (δικαιοσύνη, φορολογία – δημόσιες δαπάνες, εκπροσώπηση της κοινότητας στις οθωμανικές αρχές) όπου μέχρι τότε πρωτοστατούσε η εκκλησία. Η προσπάθεια περιορισμού των αρμοδιοτήτων της με σκοπό τον έλεγχο της κοινότητας είχε προχωρήσει αρκετά ως το 1785 με τη υπογραφή του «Συνυποσχετικού» από τον τότε μητροπολίτη και μετέπειτα Πατριάρχη Γρηγόριο Ε΄.

ʽʽΑπό το 1785 ως το 1819ʼʼ, γράφει ο Φίλιππος Ηλιού, ʽʽστη διοίκηση της κοινότητας εναλλάσσονται αδιάκοπα οι αντιπρόσωποι των εμπόρων και οι εκπρόσωποι της μητρόπολης – και οι αλλαγές αυτές δεν πραγματοποιούνται, σε όλες τις περιπτώσεις, χωρίς συγκρούσειςʼʼ.

Παράλληλα παρουσιάζεται η προσπάθεια συμμετοχής στον «αστικό» σχηματισμό της πόλης από την πλευρά των συντεχνιών λόγω της άνθησης του εμπορίου μέσα στα πλαίσια της πόλης και της δημογραφικής ανάπτυξης. ʽʽΟι αντιθέσεις και οι συγκρούσεις ανάμεσα στα τρία αυτά κοινωνικά στρώματα (εκκλησία – έμποροι – συντεχνίες), σημαδεύουν την ιστορία της Σμύρνης με μια μακρά σειρά από εντάσεις, αντιπαραθέσεις και εξεγέρσειςʼʼ .

Έτσι η Σμύρνη, τόπος συγκέντρωσης αγαθών από το εσωτερικό της Μικράς Ασίας, της Περσίας και των νησιών του Αιγαίου μεταλλάχτηκε κατά τη διάρκεια του 18ου αιώνα σε ένα από τα πιο ζωντανά λιμάνια της Μεσογείου μαζί με τη Μασσαλία και το Λιβόρνο ενώ μαζί με την Αλεξάνδρεια και την Τρίπολη της Συρίας, μία από τις μεγαλύτερες πύλες εξόδου των αγαθών της Ανατολής.

Στην αγορά της μπορούσες να βρεις σχεδόν τα πάντα. Σταφίδα, σουλτανίνα, αμύγδαλα, κερί, λάδι, σαπούνι, μέλι, σύκα, αχλάδια, βερίκοκα, μαστίχα, σφουγγάρια, βαμβάκι, μετάξι, ερυθρόδανο, βελανίδι, μαλλί, σιτάρι, αλεύρι, κουκιά, αλάτι, καπνό, σκαμμώνιο, κεράσια, κόλλα, κηπευτικά και λουλούδια, όπιο, κάνναβη, ράκη, κρασί, τυριά, καπνιστά ψάρια, κρέατα, ζάχαρη, καφέ, ρύζι, μήλα, καρπούζια, πεπόνια…,ο κατάλογος είναι ατελείωτος.

Ο Jakob Levi Salomon Bartholdy, Γερμανός περιηγητής, γράφει για τη Σμύρνη: ʽʽΑπαλή σιλουέτα, γαλάζια θάλασσα, καθαρός ουρανός, χαϊδευτικό αεράκι. Τα καλύτερα φρούτα και τα πιο νόστιμα λαχανικά σε αφάνταστη αφθονία. Τα σύκα, τα σταφύλια και οι σταφίδες της Σμύρνης είναι φημισμένες και στη Γερμανία όπου εξάγονται κατά μεγάλες ποσότητες. Περίφημα επίσης είναι τα ρόδια και τα κεράσια του Νυφαίου, ενώ τα πεπόνια του Κασσαμπά θεωρούνται τα καλύτερα της Μικρασίας, και τα πορτοκάλια της δεν πάνε πίσω από κείνα της Χίου…Εδώ στη Σμύρνη η φύση σπαταλά την πολυτέλειά τηςʼʼ

Κύρια μεταφορικά μέσα των εμπορευμάτων (κυρίως του εσωτερικού της Ανατολής) αποτελούσαν οι αραμπάδες (κάρα) και κυρίως τα καραβάνια από καμήλες, που, αποτελώντας ένα από τα σημαντικότερα μέσα μεταφοράς, μπόρεσαν να συνυπάρχουν για πολλά χρόνια με το σιδηρόδρομο. Τα περισσότερα καραβάνια έμπαιναν στη Σμύρνη από την ομώνυμη γέφυρα (Γέφυρα των Καραβανιών) πάνω από το Μέλητα ποταμό όπου και υπήρχε ελληνικό καφενείο καθώς και η αφετηρία πολλών αραμπάδων αλλά και ζώων που νοικιάζονταν για τις μεταφορές μέσα στην πόλη. Κύριος προορισμός των προϊόντων ήταν τα τσαρσιά (ανοιχτές αγορές), τα μπεζεστένια (κλειστές, στεγασμένες αγορές για πολύτιμα εμπορεύματα) και τα χάνια.

Τα χάνια, ιδίως σε μεγάλους διαμετακομιστικούς σταθμούς όπως ήταν η Σμύρνη, ήταν χώροι όπου ξεκουράζονταν οι έμποροι και τα ζώα τους. Ταυτόχρονα όμως το χάνι συνδύαζε για αυτούς οικία και επαγγελματική στέγη καθώς το χρησιμοποιούσαν και σαν αποθήκη και γραφείο συγχρόνως. ʽʽΤα ίδια αυτά κτίρια αποτελούσαν φυσικά και τόπους συγκέντρωσης εμπόρων που προέρχονταν από τις ίδιες περιοχές, όπως – για τους Έλληνες – το Κρητικό, το Τσιριγώτικο, ή το Χιώτικο Χάνιʼʼ. Τα κτίρια αυτά είχαν τεράστιες πόρτες επιτρέποντας ακόμα και σε καμήλες να εισέλθουν στο εσωτερικό τους για να ξεφορτώσουν τα εμπορεύματα. Τις νύχτες, οι πόρτες αυτές ήταν κλειστές για λόγους ασφαλείας και ο φύλακας, ο ʽʽχανιτζήςʼʼ, έλεγχε την ταυτότητα όσον έφταναν αργοπορημένα μέσα από ένα μικρότερο πορτάκι.

Ο Δημήτριος Βικέλας, μέσα από το πεζογράφημά του, Λουκής Λάρας, μας δίνει την περιγραφή του συγκεκριμένου αυτού είδους κτιρίου: ʽʽΔιηρχόμεθα τον βίον ήσυχοι εντός του Χανίου, την μεν ημέραν εν μέσω των ποικίλων εμπορευμάτων μας, την δε νύχτα εντός του μικρού δωματίου, άνωθεν της αποθήκης, όπου εκοιμώμεθα ο πατήρ μου κʼ εγώ…Τα Χάνια, καθώς ίσως γνωρίζεις, αναγνώστα, είναι συνήθως ωκοδομημένα εν είδει φρουρίου. Έξωθεν τείχοι υψηλοί και στέρεοι, εν τω μέσω αυλή ύπαιθρος, τετράγωνος ή επιμηκής, επί της αυλής αι θύραι και τα παράθυρα των αποθηκών και των οικημάτων, η δε συγκοινωνία μετά του έξω κόσμου δια πύλης σιδεράς κλειόμενης την νύκταʼʼ.

Έτσι τα εμπορεύματα ακολουθούσαν το κλασικό δρομολόγιο: ξεφόρτωμα στο ανάλογο χάνι, ζύγισμα, μεταφορά στο λιμάνι, συσκευασία σε ʽʽμπάλεςʼʼ.

Ακολουθούσε η πληρωμή των τελωνειακών δασμών (εδώ εμφανίζεται και ο ʽʽΕβραίοςʼʼ, καθώς στην πλειοψηφία τους οι τελωνοφύλακες της Σμύρνης ανήκαν στην εβραϊκή κοινότητα της πόλης).

Άλλες πληρωμές ήταν τα ʽʽΚονσουλιάτικαʼʼ, τα δικαιώματα του προξενείου και η αμοιβή των διερμηνέων και των ζυγιστών.

Όλες οι πληρωμές γίνονταν σε ρέλια, ισπανικά νομίσματα ευρείας τότε χρήσης καθώς και σε μικρότερα, τα ʽʽάσπραʼʼ, που κατασκευάζονταν στην Τουρκία.

Η εν λόγω ανάπτυξη της Σμύρνης συνδέθηκε με την ανάπτυξη του εμπορίου της περιοχής με τη Δύση ως συνάρτηση των σχέσεων της Οθωμανικής αυτοκρατορίας με τη Γηραιά Ήπειρο. Στο διεξαγόμενο αυτό εμπόριο η Γαλλία αποτελούσε και τον σημαντικότερο εμπορικό συνέταιρο της αυτοκρατορίας στην ανατολική Μεσόγειο μέχρι τις αρχές του 19ου αιώνα όπου το μονοπώλιό της βρέθηκε μπροστά στον βρετανικό επεκτατισμό.

Οι εξελίξεις αυτές αντανακλώνται πλήρως στην εμπορική ιστορία της πόλης. Οι έμποροι των καραβανιών έφταναν στη Σμύρνη από την Ανατολή φέρνοντας τα προϊόντα τους τα οποία και ανταλλάσσονταν με εμπορεύματα από τη Δύση που έφταναν στο λιμάνι δια θαλάσσης. Στο 2ο μισό του 18ου αιώνα ο ετήσιος μέσος όρος των εξαγωγών προς τη Γαλλία ήταν τέσσερις φορές μεγαλύτερος σε αξία από ότι στο πρώτο, ενώ στις αρχές του 19ου αιώνα, οι εξαγωγές υπήρξαν διπλάσιες από τα ήδη υψηλά επίπεδα του 18ου.

Παράλληλα οι εισαγωγές αναπτύσσονταν με τους ίδιους ρυθμούς πολλαπλασιαζόμενες και αυτές στα δρώμενα του διεθνούς εμπορίου.

Η ξέφρενη πορεία του εμπορικού ισοζυγίου της Σμύρνης διακόπηκε μονάχα στην Ελληνική Επανάσταση. Ενδεικτικά, το 1821, οι εισαγωγές μάλλινων από την Αγγλία πέφτουν στις 3.772 λίρες και το 1822 στις 1.744. Μονάχα κατά το 1824 οι εισαγωγές θα επανέρθουν στο επίπεδο των 29.643 λιρών που χαρακτήριζε το προεπαναστατικό 1818.

Παρόλα αυτά από τα μέσα του 19ου αιώνα ως και τις αρχές του 20ου η συνολική αξία των εξαγωγών της Σμύρνης ήταν διπλάσια από αυτή των εισαγωγών. Το 1850 η Σμύρνη ήλεγχε το 7,5% του συνόλου του εξωτερικού εμπορίου της Οθωμανικής αυτοκρατορίας ενώ στο τέλος του 19ου είχε φτάσει το εκπληκτικό ποσοστό του 43%. Το μεγαλύτερο μέρος αυτής της εμπορικής δραστηριότητας βρίσκονταν στα χέρια Ελλήνων και Ευρωπαίων εμπόρων. Ένα μικρότερο τμήμα του διεξαγόταν από Αρμένιους, Εβραίους και μουσουλμάνους.

Η επιτυχής διεξαγωγή του εμπορίου οδήγησε στη δημιουργία περισσότερο οργανωμένων εμπορικών αντιπροσωπειών και επαγγελματικών σωματίων με πληθυσμό κατά κύριο λόγο ελληνικό. Παράλληλα οι Έλληνες αποτελούσαν το μεγαλύτερο ποσοστό των ελεύθερων επαγγελματιών (γιατροί, δικηγόροι).

Αντίθετα το μουσουλμανικό ποσοστό του πληθυσμού υπερτερούσε στον αγροτικό τομέα ως γαιοκτήμονες και καλλιεργητές διαθέτοντας τα αγροτικά προϊόντα τους στη γενικότερη εσωτερική αγορά. ʽʽΤο τοπικό εμπόριο αγροτικών προϊόντων, η βυρσοδεψία, η χαλκουργική αποτελούσαν τους κυριότερους τομείς δραστηριοποίησης του μουσουλμανικού στοιχείουʼʼ, γράφει η Αιμιλία Θεμοπούλου.

Μια τέτοια εξέλιξη οδήγησε σύντομα στην ολοένα και μεγαλύτερη εμφάνιση ξένων ασφαλιστικών εταιριών καθώς και στην ανάπτυξη του τραπεζικού συστήματος της πόλης, ενώ η παράλληλη τεχνολογική βελτίωση συντελούσε στην ολοένα και μεγαλύτερη δυτική διείσδυση. Αποτέλεσμα η δημιουργία των απαιτούμενων συνθηκών που θα συντελούσαν στην εκβιομηχάνιση της πόλης. Πράγματι, η Σμύρνη κατά τις αρχές του 20ου αιώνα αποτελούσε το μεγαλύτερο βιομηχανικό κέντρο της περιοχής μετά την Κωνσταντινούπολη με κύριους τομείς ανάπτυξης την ταπητουργία, την παραγωγή και επεξεργασία ειδών διατροφής, τη νηματουργία και την υφαντουργία.

Το εργοστάσιο εμφανίστηκε στη Σμύρνη μέσω κυρίως δέκα ανωνύμων εταιριών. Ατμόμυλοι, σαπωνοποιεία, πυρηνελαιουργεία, βυρσοδεψεία, οινοπνευματοποιεία, μηχανουργεία, εργοστάσια παραγωγής λουκουμιών και κουφέτων, εργοστάσια κατασκευής κιβωτίων σταφίδας και άλλες παρόμοιες μορφές εργοστασιακής και εργαστηριακής παραγωγής γνώρισαν γρήγορη ανάπτυξη και διάδοση.

Χαρακτηριστικός ο ακόλουθος πίνακας :
Έτος Περιοχή Εργοστάσια & εργαστήρια 1919

               Σμύρνης 2.555
Ομοίως Μαγνησίας ή Σαρουχάν 1.295
Ομοίως Αϊδινίου 413
Ομοίως Δενισλή 345
Ομοίως Μεντεσέ 395
Ομοίως Κυδωνιών 305 5.308

Εν τω χρόνο η ολοένα και μεγαλύτερη οικονομική και κοινωνική διαφοροποίηση στο εσωτερικό καθεμίας από τις εθνικοθρησκευτικές κοινότητες οδήγησε σε μια γενική αστική συσσωμάτωση. ʽʽΗ «νέα αστική τάξη» δεν απαρτίζεται, βέβαια, από μεγαλέμπορους, τραπεζίτες και υψηλόβαθμους υπαλλήλους της οθωμανικής κεντρικής εξουσίας, αποτελεί ωστόσο φορέα αλλαγής για μια νέα τάξη πραγμάτων στο οικονομικό και πολιτισμικό επίπεδο, στη μεταβατική αυτή περίοδο των κοινωνικών ανακατατάξεων και μεταβολών…Πρόκειται για μια πολυεθνική αστική τάξη που δεν είναι ενιαία, μια και τα μέλη της ανήκουν σε διαφορετικές εθνικοθρησκευτικές ομάδες της πόληςʼʼ.

Επακολούθησαν νέες οικονομικές και κοινωνικές συμπεριφορές και πολιτισμικές αλλαγές με την εισαγωγή δυτικών νοοτροπιών να αποτελεί τον κανόνα. Βέβαια η επιρροή αυτών των διεργασιών υπήρξε διαφορετική για κάθε εθνικοθρησκευτική ομάδα.

Ανεξάρτητα όμως με αυτό, έχουμε την εμφάνιση εκδηλώσεων και χοροσπερίδων, πολιτιστικών και αθλητικών συλλόγων ενώ παράλληλα θα παρατηρηθούν και αλλαγές στο πολεοδομικό ιστό της πόλης τόσο ώστε σύντομα η προκυμαία αποτελούσε ένδειξη του κοσμοπολίτικου χαρακτήρα της πόλης.

Κατά κανόνα η οικονομική ανάπτυξη συνοδεύεται και από μια αναγέννηση στην παιδεία. Ο νέος πλούτος ωθεί στην ίδρυση νέων σχολών και σχολείων, νέων κτιριακών εγκαταστάσεων και εξοπλισμού, με τους εμπόρους να αποτελούν, μαζί με την εκκλησία, του κύριους χορηγούς της εκπαίδευσης. Πράγματι η Σμύρνη αποτέλεσε ένα από τα νεοφανή εκπαιδευτικά κέντρα της εμπορροαστικής μεσογείου που μαζί με τη Χίο και τις Κυδωνίες συνέδεσαν την προκοπή τους με το Διαφωτισμό. Από τον 18ο αιώνα ξεκίνησε να παρατηρείται η διαμόρφωση μιας νέας ελληνικής πνευματικής ηγεσίας που εξέφραζε τόσο τα εθνικά όσο και τα πολιτικά προβλήματα του ελλαδικού χώρου.

Η Σμύρνη, που δικαίως έχει χαρακτηριστεί ως μία από τις μητροπόλεις του ελληνισμού, αποτέλεσε ειδική περίπτωση του νεοελληνικού Διαφωτισμού ως μια περιοχή όπου σημειώθηκαν έντονες ιδεολογικές εντάσεις και διαμάχες σχετικά με τις προσπάθειες εισδοχής των ευρωπαϊκών ιδεών του 18ου αιώνα.

Μονάχα η αναφορά μερικών από των κυρίων εκπροσώπων της πνευματικής αναγέννησης του ελληνικού στοιχείου, όπως αυτά των Α. Κοραή, Κ. Κούμα, Κ. Οικονόμου και Ι. Σκυλίτση, πιστοποιεί την δικαίωση του χαρακτηρισμού.

Στη Σμύρνη η αύξουσα πορεία της εκπαίδευσης των Ελλήνων είχε αρχίσει ήδη από το 1700. Το 1707, ο Διαμαντής Ρύσιος ιδρύει το ονομαστό «Σχολείον Χριστού», το 1723, η Εκκλησία και ο Πατριάρχης Ανανίας ιδρύουν την περίφημη Ευαγγελική σχολή της Σμύρνης που υπήρξε και πρότυπο αυτής των Κυδωνιών, ενώ, το 1809, έχουμε την ίδρυση του Φιλολογικού Γυμνασίου υπό την διεύθυνση του Κ. Κούμα. Η εκπαιδευτική μεθοδολογία του Κούμα χαρακτηρίζεται από μια έντονη προσπάθεια διάδοσης των ιδεών των θεωρητικών του Ευρωπαϊκού Διαφωτισμού.

Κύριο αντικείμενο μελέτης στο Φιλολογικό Γυμνάσιο υπήρξαν τα κείμενα των Κοντιγιάκ, Καντ, Ρουσσώ, Κάμπε, καθώς και αυτά του χαρακτηριζόμενου γερμανικού ιδεαλισμού παράλληλα με τη διδασκαλία των νεότερων μαθημάτων και των φυσικών επιστημών. ʽʽΣτις παραμονές της Επανάστασης του 1821ʼʼ, γράφει η Ρωξάνη Αργυροπούλου, ʽʽγίνονται συζητήσεις οι οποίες στρέφονται όχι μόνο γύρω από τα παιδαγωγικά πρότυπα του Διαφωτισμού, αλλά και ευρύτερα, για τις σχέσεις μεταξύ παιδείας και εξουσίας, ελευθερίας και ισότητας, παράδοσης και ανανέωσης, ιστορίας και πατριωτισμούʼʼ.

Η πνευματική αυτή ανάπτυξη δεν περιορίστηκε μονάχα στο ελληνικό παράδειγμα. Υπό το πρίσμα του εκσυγχρονισμού παρατηρείται η εξέλιξη της εκπαίδευσης σε όλες τις εθνικοθρησκευτικές ομάδες της πόλης. Παρόλα αυτά οι ελληνική κοινότητα πρωτοστατεί. Πράγματι, στις αρχές του εικοστού αιώνα, οι Έλληνες συγκριτικά με τις υπόλοιπες εθνικοθρησκευτικές κοινότητες παρουσιάζουν μεγαλύτερο ποσοστό σε αριθμό σχολείων.

ʽʽΣτη Σμύρνηʼʼ, τονίζει η Αιμιλία Θεμοπούλου, ʽʽκαι την ευρύτερη περιοχή της υπάρχουν περίπου 94 ελληνικά σχολεία, όπου φοιτούν συνολικά 14.000 μαθητές. Υπάρχουν επίσης 47 μουσουλμανικά σχολεία με 5.630 μαθητές, ενώ ο αριθμός των Εβραίων μαθητών ανέρχεται σε 3.000ʼʼ , και όλα αυτά, σε μια περίοδο όπου η πόλη αριθμούσε περίπου 400.000 κατοίκους από τους οποίους 155.000 ήταν Έλληνες, 150.000 μουσουλμάνοι, 30.000 Εβραίοι, 25.000 Αρμένιοι και 20.000 Ευρωπαίοι. Απόδειξη της γενικότερης πνευματικής αναγέννησης που συντελούνταν στη Σμύρνη αποτελεί επίσης και η σημαντική ανάπτυξη του Τύπου. Στις αρχές του 20ου αιώνα η πόλη αριθμεί 35 τυπογραφεία με την ελληνική εκδοτική δραστηριότητα να παρουσιάζει εξαιρετική ανάπτυξη με εκδόσεις εφημερίδων, περιοδικών και έργων της δυτικής γραμματείας.

Μανόλης Κυριακόπουλος - Οικονομολόγος

«Εβλεπον την καταιγίδα πάντοτε απειλητικήν»

ΔΗΜΟΣΙΕΥΣΗ: 22/08/2010, 06:46
ΜΕ ΑΦΟΡΜΗ τη θλιβερή επέτειο 88 ετών από την καταστροφή της Σμύρνης υπενθυμίζεται ότι η τραγωδία εκείνη εις βάρος του Ελληνισμού δεν θα μπορούσε ποτέ να συμβεί ερήμην της Δύσης. Αρκούσε και μόνο η υπαναχώρηση των θέσεων Γαλλίας και Μ. Βρετανίας για να οπλίσει τα χέρια των φανατισμένων μουσουλμάνων που επί τρεις ημέρες έσφαζαν αμάχους, έκαιγαν και κατέστρεφαν ό,τι έβρισκαν μπροστά τους. Οι χριστιανοί οι οποίοι κατεσφάγησαν όμως δεν ήταν μόνο
Ελληνες, και ας ήταν η συντριπτική πλειονότητα. Ηταν επίσης Αρμένιοι, Γάλλοι, Βρετανοί και αμερικανοί καθολικοί.
Επρόκειτο καθαρά για τη σύγκρουση δύο κόσμων, δύο διαφορετικών πολιτισμών. Το ότι έκτοτε η Ελλάδα αποτέλεσε διαρκή στόχο της γείτονος, συγκρατώντας μόνη τον εξ Ανατολών κίνδυνο, κανείς Ευρωπαίος δεν μπορεί να αρνηθεί. Ειρωνεία; Σήμερα που η Τουρκία πασχίζει να γίνει δεκτή στη μεγάλη ευρωπαϊκή οικογένεια είναι οι ίδιες ακριβώς χώρες που ενώ εξυπηρέτησαν τότε τους στόχους της, αντιμάχονται με δέος την είσοδό της σε αυτήν…
Μικρή χώρα η Ελλάδα από την ανεξαρτησία της και μετά αναζητούσε, λανθασμένα τις περισσότερες φορές, «φιλέλληνες» στο πρόσωπο ξένων ηγετών, ξεχνώντας ότι κάθε ηγέτης κοιτάζει το συμφέρον της δικής του χώρας και δεν υπολογίζει σε αισθήματα των άλλων. Ετσι ακριβώς έγινε και με την υπόθεση της Σμύρνης. Παρά τον δεσμό προσωπικής φιλίας που συνέδεε τον βρετανό πρωθυπουργό Λόυδ Τζωρτζ με τον Ελευθέριο Βενιζέλο και την αρχική στάση της Μ. Βρετανίας, η μεταστροφή τής τελευταίας δεν οφείλετο σε μισελληνισμό ή φιλοτουρκισμό, αλλά στην αντίληψη ότι η αυτοκρατορία ήλεγχε τεράστιες εκτάσεις με μωαμεθανούς υπηκόους και έθετε σε κίνδυνο τα βρετανικά συμφέροντα σε όλες αυτές τις χώρες και ειδικότερα στην Ινδία.
Η Ιταλία, από την άλλη, δεν έκρυψε ποτέ το ενδιαφέρον της για δική της εδραίωση στην απέναντι της Δωδεκανήσου μικρασιατική ακτή, ενώ οι Γάλλοι απλώς υπηρετούσαν τα δικά τους συμφέροντα. «Το γαλλικόν έθνος δεν θα ηνείχετο διαμάχην με τους Τούρκους διά μίαν χειρονομίαν αντιτουρκικήν ή φιλελληνικήν!» είχε πει ξεκάθαρα ο γάλλος πρωθυπουργός Αριστείδης Μπριάν στον λόρδο Κώρζον.
Στην κακή πορεία των πραγμάτων είναι γεγονός πάντως πως συνετέλεσε και η παθητικότητα του αμερικανού προέδρου Ουίλσον, άκρατα φιλοβενιζελικού, πλην ονειροπόλου και ιδεαλιστή πολιτικού, που αν και τασσόμενος υπέρ των εθνοτήτων δεν επιθυμούσε τον περαιτέρω διαμελισμό της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας.

Το τέλος του Α΄ Παγκοσμίου Πολέμου βρήκε την Ελλάδα στο πλευρό των νικητριών Δυνάμεων. Στη Συνδιάσκεψη Ειρήνης που ακολούθησε στο Παρίσι διαγράφονταν γι΄ αυτήν οι πιο ευοίωνες προοπτικές για τη διεκδίκηση των εθνικών της πόθων. Η άριστη προβολή των ελληνικών αιτημάτων, η εξαίρετη διπλωματία αλλά και η προσωπική ακτινοβολία του Ε. Βενιζέλου, που είχε καταγοητεύσει όχι μόνο τους ευρωπαίους ηγέτες της εποχής του αλλά και αυτόν τον αμερικανό πρόεδρο, επηρέασαν σημαντικά στη λήψη των συγκεκριμένων αποφάσεων. Η προσπάθεια ωστόσο του Βενιζέλου για επέκταση της Ελλάδας στη Μικρά Ασία, πλην της αναπόφευκτης τουρκικής αντίθεσης, προσέκρουσε σε σοβαρές ενδοσυμμαχικές αντιδράσεις

Η κατάληψη της πόλης

Οι διωγμοί των χριστιανικών πληθυσμών από ατάκτους εθνικιστές που προσπαθούσε να οργανώσει σε τακτικό στρατό ο στρατιωτικός επιθεωρητής του σουλτάνου στρατηγός Κεμάλ Ατατούρκ θα κάμψουν τελικά την αντίδραση των Αγγλογάλλων και ο Λόυδ Τζωρτζ θα εισηγηθεί την κατάληψη της Σμύρνης από τα ελληνικά στρατεύματα τα οποία αποβιβάζονται εκεί στις 15 Μαΐου 1919 προκειμένου να διασφαλισθεί η τάξη και η προστασία του χριστιανικού πληθυσμού.

Ο ανταγωνισμός όμως των Μεγάλων Δυνάμεων στον ευαίσθητο στρατηγικό χώρο, κόμβο με τις πλουτοπαραγωγικές περιοχές της Μέσης Ανατολής, σε συνδυασμό με την εσωτερική αναστάτωση που γνώρισε η πολιτική ζωή της χώρας με την εκλογική ήττα του Βενιζέλου και την επι στροφή του Κωνσταντίνου, στάθηκαν παράγοντες ανέλπιστης ενθάρρυνσης των ανταγωνιστικών δυνάμεων της Ελλάδας. Η αποτυχία της Συνδιάσκεψης του Λονδίνου στη διάρκεια της οποίας επήλθε διάρρηξη του διασυμμαχικού μετώπου, με τους Γάλλους και τους Ιταλούς να σπεύδουν να αποκαταστήσουν τις κλονισμένες σχέσεις τους με την Αγκυρα, αλλά και των Καννών (Δεκ. 1921-Ιανουάριος 1922) και των Παρισίων (Μάρτιος 1922), θα οδηγήσει, παρά τη νικηφόρα προέλαση του στρατού της, σε διπλωματικό αδιέξοδο και την Ελλάδα απομονωμένη και χωρίς ορατή οδό διαφυγής.

Στις 26 Αυγούστου 1922 η μεγάλη τουρκική επίθεση στο Αφιόν Καραχισάρ θα οδηγήσει εν μέσω δυσμενών συγκυριών σε διάσπαση και τελικώς κατάρρευση του μετώπου. Στις 27 Αυγούστου η πόλη και οι κάτοικοι της Σμύρνης παραδίδονται στο καταστροφικό μένος των Τούρκων. Η γνωστή έκτοτε ως Μικρασιατική Καταστροφή ήταν μία απίστευτη τραγωδία που τη συνέθεταν βαρύτατες απώλειες στο πολεμικό πεδίο, βιαιοπραγίες, λεηλασίες και σφαγές σε βάρος αμάχων, ο οριστικός ξεριζωμός εν τέλει του ελληνικού πληθυσμού από τις πανάρχαιες εστίες των προγόνων του.

Αγωνιώδης διπλωματία

Από οικείο φάκελο του έτους 1923 που περιέχει έγγραφα της κρίσιμης περιόδου 1919-1922 εντοπίζονται η δραματική αλληλογραφία Βενιζέλου - Κλεμανσώ προκειμένου να ορισθεί τελικά ο στρατηγός Μαζαράκης εκπρόσωπος της Ελλάδας στη Διασυμμαχική Ανακριτική Επιτροπή, η αγωνιώδης προσπάθεια των υπηρεσιών ΥΠΕΞ να εντοπίσουν τη συγκεκριμένη αλληλογραφία που σύμφωνα με μαρτυρία του πρώην ΥΠΕΞ Γ. Μπαλτατζή βρισκόταν για κάποιο λόγο στο... αρχείο της πρεσβείας Λονδίνου, το κείμενο της ομιλίας ενώπιον της Βουλής των Κοινοτήτων του Λόυδ Τζωρτζ στις 4 Αυγούστου 1922 στην οποία παραδεχόταν ότι «...αφήσαμε τη Σμύρνη και τα πέριξ αυτής βιλαέτια στους Έλληνες όχι μόνο γιατί υπερέχουν πληθυσμιακά αλλά γιατί σε αυτούς ανήκει η βιομηχανία και η οικονομική παραγωγή της περιοχής» και, τέλος, μία πυκνογραμμένη εκ δεκατριών σελίδων έκθεση των γεγονότων της καταστροφής του Μητροπολίτη Εφέσου Χρυσόστομου μεταξύ 27 Αυγούστου και 1 Σεπτεμβρίου, όσο διήρκεσε η καταστροφή της Σμύρνης, ημέρα κατά την οποία ο ίδιος απέπλευσε μαζί με άλλους πάνω στη ναυαρχίδα του βρετανικού στόλου «Ιron Duke».

Ιδού μερικά αποσπάσματα αυτής της έκθεσης: «... Έβλεπον, Παναγιώτατε Δέσποτα, την καταιγίδα πάντοτε απειλητικήν μηκωμένην (sic), ελάμβανον υπ΄ όψιν τον απάνθρωπον και άγριον των Τούρκων χαρακτήρα, το εκδικητικόν αυτών μένος... Υπό το κράτος τοιούτων προβλέψεων κατήλθον εκ Κορδελλιού το Σάββατον 27 του μηνός Αυγούστου εις την Μητρόπολιν Σμύρνης... ηγγέλθη προς ημάς ότι απόσπασμα τουρκικού ιππικού, παρακολουθούμενον υπό αγρίων την όψιν και τας διαθέσεις ορεσιβίων ληστών εισήλθεν εντός της πόλεως. Οι εν των αυλογύρω του ναού της Αγίας Φωτεινής διαμένοντες χιλιάδες προσφύγων κατελήφθησαν υπό τρόμον και οι θρήνοι και οι οδυρμοί των γυναικοπαίδων συνέτριβαν την καρδίαν μου... Εγένοντο σφαγαί, διαρπαγαί και ατιμώσεις μετ΄ ανηκούστου σκληρότητος... οι κατορθώσαντες να διασωθώσιν κατέφευγον ημίγυμνοι... τον αρχιμανδρίτην Βουτζά Αθανάσιον Νικολόπουλον επετάλωσαν ζώντα εις τους πόδας, εις το στήθος και κατόπιν κατεκρεούργησαν».

Αφού αφηγηθεί γεγονότα φρίκης στη συνοικία Αρμενίων όπως και εις βάρος άγγλων και αμερικανών καθολικών περιγράφει πώς με τη βοήθεια αμερικανών αξιωματικών επέστρεψε στο Κορδελλιό, και συνεχίζει: «... Την επομένην, Κυριακήν, οι κώδωνες των Εκκλησιών εσίγων και αντ΄ αυτών θρήνοι και γόοι των ατυχών θυμάτων ηκούοντο... Από τη μυρμηγκιά των Τούρκων του εσωτερικού απήγοντο αι ευειδέστεροι παρθένοι, άλλαι δε ητιμάζοντο υπό τα όμματα των γονέων των. Η διαρπαγή των καταστημάτων εσυνεχίσθη, την δε νύκτα πυκνοί πυροβολισμοί και εκρήξεις χειροβομβίδων εκράτουν τους πάντας εν τρόμω»

Συγκλονιστικές μαρτυρίες

Με ίδια περιστατικά περιγράφει και τις ημέρες που ακολούθησαν, Τρίτη και Τετάρτη, 30 και 31 Αυγούστου. Αναφέρεται στη μέχρι θανάτου κακοποίηση του διευθυντή της Αμερικανικής Σχολής Σμύρνης Μακλάχλαν, σε νευρικούς κλονισμούς και αυτοκτονίες των διωκομένων. «Εν τω προαστίω του Βαϊρακλή δεκάδες παρθένων ερρίφθησαν ομού εις την θάλασσαν και επνίγησαν... Αλλ΄ η θεία Πρόνοια μας επεφύλασσε τραγικώτερα.

Στις 31 Αυγούστου πυρκαγιά εξερράγη. Αι ελληνικαί συνοικίαι της Σμύρνης εγένοντο παρανάλωμα πυρός και τα γυναικόπαιδα έτρεχον προς την προκυμαία να διασωθώσιν. Περί την 11ην νυκτερινήν η φωτιά προσήγγισεν το κρησφύγετόν μου... Προσκρούοντες επί πτωμάτων, ηναγκασμένοι να πατώμεν επ΄ αυτών εφτάσαμεν εις την προκυμαίαν...».

Η περιγραφή της διάσωσης με λέμβους που έριχναν τα εμπορικά αγγλικά πλοία είναι συγκλονιστική. Το πρωί της επομένης, 2 Σεπτεμβρίου, ενώ η αγγλική ναυαρχίδα απέπλεε, ο Χρυσόστομος επί του καταστρώματος έβλεπε «... την θάλασσαν και την προκυμαίαν έρημον και μόνον πυκνούς ομίλους γυναικοπαίδων οδηγουμένους υπό λογχοφόρων πεζών...»

Οι τουρκικές προβοκάτσιες

Τα ανεξάντλητα όρια της καθ΄ όλα επικίνδυνης τουρκικής προπαγάνδας αποδεικνύει ένα ντοκουμέντο της εποχής που προσκομίστηκε σε γνώση του Ε. Βενιζέλου (φωτογραφία) ενώ βρισκόταν στη Λωζάννη. Ελεγε:

«Την παρελθούσαν Τρίτην 10.000 στρατιώται Τούρκοι φέροντες Ελληνικάς στολάς με πηλίκια της Αμύνης με ημισέληνον, εξάρτυσιν και οπλισμόν Ελληνικόν παρήλασαν από της προκυμαίας της Σμύρνης και ερωτηθέντες οι αξιωματικοί πού πηγαίνουν, απήντησαν εις το μέτωπον Μοσσούλης ίνα κτυπήσωμεν τους Αγγλους. Αλλο σώμα τουρκικού στρατού έχον εμπρός Ελληνας αξιωματικούς και στρατιώτας εφωτογραφήθη και εκινηματογραφήθη ίνα αποσταλή εις Ευρώπην και Αμερικήν με καταλλήλους επεξηγήσεις ότι δήθεν είναι η υπό των Τούρκων κατάληψις της Σμύρνης κατ΄ Αύγουστον 1922. Πλην, το πλαστόν του πράγματος φαίνεται εκ πρώτης όψεως διότι λείπουν από την προκυμαίαν οι Χριστιανικοί πληθυσμοί» (Εμπιστευτικόν Δελτίον Πληροφοριών, ΑΠ 717, 19 Ιανουαρίου 1923, Πολίτης)

Η κυρία Φωτεινή Τομαή είναι ιστορικός, Πρεσβευτής Σύμβουλος Α' στο υπουργείο Εξωτερικών.